Friday, November 11, 2016

భ్రమరాంబామల్లీశ్వరసంవాదము

భ్రమరాంబామల్లీశ్వరసంవాదము

శివాలయములలో ఈ పద్యములను ఉత్సవవిగ్రహములకు పవ్వళింపు సేవవేళ ద్వారములలోన ఒకరు, బయట ఒకరు నుండి చెరిసగముగా పాడుతారు.


శా. శ్రీమద్భూమిధరాధిరాజతనయా శృంగారగాత్రోజ్జ్వలా
నామీఁదన్ దయలేక నీవును వృథా నన్నేల వీక్షింపవే :-
ప్రేమన్ వేఁటనెపంబునం జని పరస్త్రీఁ గూడినా విప్పుడున్
శ్రీమించన్ ననుఁ గూడనేల పదరా శ్రీశైలమల్లీశ్వరా!

శా. భామారత్నమ! యవ్వతో మఱుఁగుగాఁ బాటించి చెప్పంగఁబో
నేమైన్ గుఱుతిందుకుం గలదటే యీసందియంబేలనే? :-
యామోదంబున నీవువచ్చినవిధం బాతీరు గన్పించెరా
శ్రీమించన్ గురులేటికిం జెదరెరా శ్రీశైలమల్లీశ్వరా!

మ. మృగసందోహమువెంబడిన్ బొడల దూరిపోవఁగాఁ గొమ్మలన్
దగులంగాఁ గురు లన్నియుం జదరెనే తథ్యంబుగాఁ జూడవే :-
మిగులం బొంకితి విందుకుం జతిరతన్ నీమోవిపైనేటికిన్
జిగిమించం బలం బలుగెంపు లెక్కడివిరా శ్రీశైలమల్లీశ్వరా!

మ. చిలుకం దెచ్చిన ముద్దు సేయుతఱిఁ జూచెం బింబభావంబునన్
జెలియా గ్రక్కున నాదు మోవిఁ గఱచెన్ సిద్ధంబుగాఁ జూడవే:-
బళిరా! నేర్పునబొంకిచెప్పితివిగా బాగాయె నీకోకలన్
జిలిమించన్ బస పేటికంటెఁ జెపురా శ్రీశైలమల్లీశ్వరా!

మ. వరపద్మాకరమధ్యమస్థలములన్ వర్తింపఁ బద్మంబులం
దొరయన్ గోఁకలనంటెఁ బుప్పొడులివే యొచ్చెంబు చేసేవటే:-
సరసత్వంబున బొంకి చెపితివి నీస్వభావమే చెక్కులన్
స్థిరవీటీరసమేటి కంటెఁజెపురా శ్రీశైలమల్లీశ్వరా!

శా. సింగం బున్నగుహాంతముల్ వెదకుచోఁ జేగుర్లపై డిగ్గుచుం
డంగం జెక్కుల జేగురంటె నెఱయన్ నారీశిరోత్నమా!
అంగీకారముచేసికొంటి వది నీయంగంబుపైఁ గ్రొన్నెలల్
సింగారించినభానుపేరు చెపురా శ్రీశైలమల్లీశ్వరా!

మ. తరుణీరత్నమ! డేగ వీడ్వడి మహాదర్పంబునం బోవఁగాఁ
టెరుగం బట్టఁగ డేగగోరులుపయిన్ దీవ్రంబుగా నాఁటెనే:-
సరవి నన్నిటి కన్ని బొంకితివిగా సర్వజ్ఞనీకన్నులన్
సిరిమించ న్నెఱు పేటికంటెఁ జెపురా శ్రీశైలమల్లీశ్వరా!

శా. వేమాఱున్ నను నేరముల్ పలుకఁగా వ్రీడాంతరంగుండ నై
నీమీదన్ గఠినోగ్రదృష్టి నిలుపన్ నేత్రంబు లిట్లాయెనే
నీమాటే యొక్కటైన సత్యమటరా నే విశ్వసించం జుమీ
శ్రీమత్కాంచన శైలకార్ముకధరా! శ్రీశైలమల్లీశ్వరా!

శా. ఏమింజెప్పిన నమ్మఁజాలవుదే యేప్రొద్దు నన్నేఁచకే
పాముం దెచ్చెదఁ బట్టెదన్ వినవె నీపంతంబు లీడేరఁగాఁ
బామే సొమ్ముగఁ జేసినావుగదరా పట్టేదినీకెంతరా
శ్రీమద్భూధరరాజకార్ముకధరా శ్రీశైలమల్లీశ్వరా!

మ. అది గాకున్నను బాసచేసెదము నీవట్లైన నమ్మన్గదే
తుది నాజిహ్వను మడ్డు దాల్చెద నిదే తుచ్ఛంబుగాఁ జూడకే
అది నీకెంత యుగాంతకాలగరళం బన్నంబుగాఁ జేయఁగా
ద్రిదశేంద్రాచ్యుత పూజితాంఘ్రికమల శ్రీశైలమల్లీశ్వరా!

మ. చెలియా! యేమనివిన్నవించిన మదిన్ జేపట్ట వింతైన నా
వలన న్నేరము లెన్నియుంగలిగినన్ వామాక్షి కావంగదే
పలుమారిట్టు హళామాళుల్ పలుకఁగాఁ బాండిత్యమావోరినీ
చెలువం బిక్కడఁ జూపవచ్చితటరా! శ్రీశైలమల్లీశ్వరా!

శా. ఏమే! పూర్ణశశాంకబింబవదనా యేమే జగన్మోహినీ
నీమీఁదాన మఱెక్కడన్ నినువినా నేనెక్కడన్ జొక్కనే
నామీఁదం గరుణించి యేలఁగదవే నన్నుంగటాక్షింపవే
శ్రీమించన్ భ్రమరాంబికా గుణమణీ స్త్రీలోకచూడామణీ!

Wednesday, November 9, 2016

ఆంధ్రనామశేషము - 4 - అడిదము సూరకవి (చివరిభాగం)

సీ. బిట్టు గ ట్టనఁ బెల్లు పెద్దయుఁ దద్దయు, నురవడి పరువడి యుద్దవిడియుఁ
బనివడి పదపడి బలివిడి తలకొని, నెట్టన యెంతేని నెఱి గరంబు
లలి వార కేడ్తెఱ పెలుచ వావిరి యన, నఱిముఱి యనఁ బొరిఁ బొరి యనంగ
గడుఁజాల మిగిలంగ గాటం బనంగ న, త్యంతముగ ననుట కాఖ్య లయ్యె

తే. నుడుకు సెక వెట్ట వేఁడిమి యుబ్బ యావి
యుక్క యన నొప్పు నామంబు లుష్ణమునకుఁ
దాల్మి యోరిమి సైరణ తాళుకొంట
సైఁచు టోర్చుట యనఁగను క్షాంతి పేళ్లు                (57)

టీ. బిట్టు, గట్టి, పెల్లు, పెద్దయు, తద్దయు, ఉరవడి, పరువడి, ఉద్దవిడి పా. ఉద్దపడి, పనివడి పదపడి బలివిడి, తలకొని, నెట్టన, ఎంతేని, నెఱి, కరము, లలి వారక, ఏడ్తెఱ, పెలుచ, వావిరి, అఱిముఱి, పొరిపొరి, కడు, చాల, మిగుల, గాటము - ఈ పదిహేడును అత్యంతమనుటకు పేర్లు. ఉడుకు, సెక, వెట్ట, వేడిమి, ఉబ్బ, అవి, ఉక్క - ఈఏడును ఉష్ణమునకు నామములు. తాల్మి 9రూ. తాలిమి), ఓరిమి, సైరణ, తాళుకొంట, సైచుట, ఓర్చుట - ఈ ఆరును క్షాంతికి పేర్లు.

తే. పెద్దనిద్దురఁ జెండించెఁ బిలుకుమార్చె
గీటణంచెను గుదెతాల్పు వీటి కనిచెఁ
గూలిచెను రూపుమాపెను నేలఁగలిపె
ననఁగ హతిచేసె ననుట కాఖ్యలు దనర్చు               (58)

టీ. పెద్దనిద్దుర చెందించె, పిలుకుమార్చె, గీటణంచె, గుదెతాల్పు వీటికనిచె = యమపురికి పంపెను, కూలిచె, రూపుమాపె, నేలగలిపె - ఈ ఏడును చంపె ననుటకు పేర్లు.

క. పరిచేర్ణ మయ్యె ననుటకు
వరుసన్ నామంబు లగుచు వర్తిలుచుండున్
దుఱుమయ్యెన్ బరుమయ్యెన్
నుఱుమయ్యెన్ బిండియయ్యె నుగ్గయ్యె ననన్                  (59)

టీ. తుఱుమయ్యె, పరుమయ్యె, నుఱుమయ్యె, పిండియయ్యె, నుగ్గయ్యె - ఈ అయిదును చూర్ణమయ్యె ననుటకు పేర్లు.

క. కునుకె నిదురించెఁ గూర్కెను
గనుమోడ్చె ననంగ నిద్రగనుటకు బేళ్ళౌ
గనువిచ్చె ననఁగ మేల్కొనె
ననఁగఁ బ్రభోధంబు నొందె ననుటకుఁ బేళ్ళౌ         (60)

టీ. కునికె, నిదురించె, కూర్కెను, కనుమోడ్చెను - ఈ నాల్గును నిద్రపోయెను అనుటకు పేర్లు. కనివిచ్చె, మేల్కొనె - ఈ రెండును నిద్రలేచె ననుటకు పేర్లు.

క. డులిచె వదలించె నూడ్చెను
దొలగించెన్ బాపె ననఁగ ద్రోచె ననంగ
వెలికొత్తె ననఁగ బేళ్లై
యలరున్ విఘటన మొనర్చె ననుటకు (శర్వా)              (61)

టీ. డులిచె, వదలించె, ఊడ్చె, తొలగించె, పాపె, త్రోచె, వెలికొత్తె _ ఈ ఏడును విఘటన మొనర్చె ననుటకు పేర్లు.

క. పొలయలుక యనఁగ నెయ్యపు
టలుక యనం బ్రణయకలహ మలరారుఁ గుచం
బుల కొప్పు నామములు గు
బ్బలనంగాఁ జన్ను లనఁగఁ బాలిండ్లనఁగన్            (62)

టీ. పొలయలుక, నెయ్యపుటలుక (నెయ్యము+అలుక- నెయ్యపు + అలుక-నెయ్యపుటలుక) - ఈ రెండును ప్రణయకలహమునకు నామములు. గుబ్బలు, చన్నులు పాలిండ్లు (పాలు+ఇండ్లు = పాలుండుచోట్లు) - ఈ మూడును కుచములకు నామములు.

తే. చౌటిమున్నీ రనఁగ నుప్పు సంద్రమనఁగ
రాజిలుచు నుండు లవణవారాశి పేళ్లు
కాలు వన బట్టె యనఁగను జా లనంగఁ
గుల్య కభిధాన మై పొల్చుఁ (గుధరనిలయ)          (63)

టీ. చౌటిమున్నీరు, ఉప్పుసముద్రము - ఈ రెండును లవణ సముద్రము పేర్లు. కాలువ, (రూ.కాల్వ) బట్టె, జాలు - ఈ మూడును కుల్యకు నామములు.

తే. పెల్లగించెను బెకలించెఁ బెఱికె ననఁగ
నాఖ్య లుత్పాటన మొనర్చె ననుట కలరు
నాహ్వయంబులు చేదించె ననుట కయ్యెఁ
జించె నన వ్రచ్చె నన వ్రక్కలించె ననఁగ           (64)

టీ. పెల్లగించె, పెకలించె, పెఱికి - ఈ మూడును ఉత్పాటన మొనర్చె ననుటకు పేర్లు. చించె, వ్రచ్చె, వ్రక్కలించె - ఈ మూడును చేదించె ననుటకు నామములు.

తే. కనుమొఱఁగె నేమఱించె నాఁగను నిగూఢ
వర్తన మొనర్చె ననుట కాహ్వయము లడరు
మొయి లన మొగు ళ్లనంగను మొనయు మబ్బు
లన ఘనంబుల కాఖ్యలై (యభ్రకేశ)                 (65)

టీ. కనుమొఱగె, ఏమరించె - ఈ రెండును నిగూఢవర్తనము చేసె ననుటకు పేర్లు. మొయిలు, మొగళ్లు, మబ్బులు - ఈ మూడును మేఘములకు నామములు.

క. పగ ఱనఁగ మార్తు రనఁగను
పగవాం డ్రనఁ బగతు రనఁగఁ బరిపంథికిఁ బే
ళ్లగు మెగ మనంగ మెక మన
మృగమునకు నభిక్య లయ్యె (మేరుశరాసా)                 (66)

టీ. పగఱు, మార్తురు, పగవాండ్రు, పగతురు - ఈ నాలుగును విరోధికి నామములు. మెగము, మెకము - ఈ రెండును మృగమునకు పేర్లు.

తే. ఇంకె నడుగంటె వట్టె నానివిరె ననఁగ
నిర్జలం బయ్యె ననుటకునెగడుఁ బేళ్లు
నిండెఁ గ్రిక్కిఱిస్వ్ ననఁ బూర్ణించె ననుట
కాఖ్యలై తనరారు (సుధాంశుమకుట)                  (67)

టీ. ఇంకె, అడుగంటె, వట్టె, ఇవిరె - ఈ నాలుగును నిర్జలమయ్యె ననుటకు నామములు. నిండె, క్రిక్కిఱిసె - ఈ రెండును పూర్ణించె ననుటకు పేర్లు.

తే. పెచ్చు పెరిగె ననం బురివిచ్చె మోఱె
నన విజృంభించె ననుటకు నాఖ్యలయ్యెఁ
దిండికాఁ డనఁ దిండీఁడు తిండిపోత
నంగ భక్షకునకు దనర్చుఁ బేళ్లు                  (68)

టీ. పెచ్చుపెరిగె, పురివిచ్చె, మీఱె - ఈ మూడును విజృంభించెననుటకు పేర్లు. తిండికాడు, తిండీడు, తిండిపోతు - ఈ మూడును భక్షకునకు పేర్లు.

క. పెనఁగొనె గిఱికొనియెను వల
గొనియెన్ మెలికొనియెఁ జుట్టుకొనె సుడిగొనె నాఁ
గను నులిగొనె నన నాఖ్య ల
గును వలయిత మయ్యె ననుటకును (శితికంఠ)             (69)

టీ. పెనగొనె, గిఱికొనె, వలగొనె, మెలికొనె, చుట్టుకొనె, చుట్టుకొనె, సుడికొనె, నులిగొనె - ఈ ఏడును వలయిత మయ్యె ననుటకు పేర్లు.

సీ. మొగరా లన స్తంభములు చిట్టకము దంభ, మెరగలి వనవహ్ని యొడ్డె మూర్ఖుఁ
డుడుగర యుపహార మూఱట విశ్రాంతి, మొద లని యనఁగను మూల మనుట
తఱు లన తళులు చిందమనంగ శంఖంబు, తఱ టనాంగఁ గశాభుధాన మయ్యె
దమ టనఁ గీల పదం బగు మెట్టన, గాయకులకుఁ బేరు గాణ లనఁగ

తే. మృత్యువునకును బే రయ్యె మిత్తి యనఁగ
మకుటమున కాఖ్య లగు బొమిడిక మనంగ
నోముట యనఁగఁ బోషించు టూడిగంబు
సేవ కభిధానమై యొప్పు (శేషభూష)                  (70)

టీ. మొగరాలు = స్థంభము, చిట్టకము = దంభము, మిష, ఎరవలి -పా.ఎరగలి=కాఱుచిచ్చు, ఎడ్డె = మూర్ఖుడు, ఉడుగర = కానుక, ఊఱట, విడుమర, మొదలు = మూలము, తఱులు = మడతలి, చిందము = శంఖము, తఱటు = జూటి, చబుకు, తమట = నిప్పుమంట, మెట్ట = పాదము, గాణ = గాయకుడు, మిత్తి (ప్ర. మృత్యువు) = చావు, బొమిడికము =  కిరీటము, ఓముట = పోషించుట, ఊడిగము = సేవ.

సీ. ఎట్టకేల కనంగ నెనయును సకృదర్థ, మఖిలం బటంటకు నంతపట్టు
ఏకాకి యొక్కటనేకులు పలువురు, వేనవేల్ పెక్కండ్రు వేరు రనఁగ
నలరు నో చేదర్థ మై9 కానినాఁ డన, నేతాదృశులె యంట కిట్టివారె
మిన్నక యూరకయున్నఁ దూష్టీమర్థ, మనుసరించి యుటంట కగును దొట్టి

తే. యొండొకఁ డనంగ మఱియు వేఱొకఁడు లాఁతి
వాఁడు పెఱవాఁడు దక్కినవాఁడనంగ
నన్యునకు నాఖ్య లగుచుఁ బెంపారుచుండు
(శతఘటితశూల వైయాఘ్రచర్మచేల)                 (71)

టీ. ఎట్టకేలకు = ఒకానొకప్పుడు, అంతపట్టు = అఖిలమును, ఎక్కటి = ఏకాకి, పలువురు, వేనవేలు, పెక్కండ్రు, వేవురు - ఈ నాలుగును అనేకులు. కానినాడు = అటుకాకపోయిన, ఇట్టివారె = ఈలాటివారే యనుట, మిన్నక, ఊరక - ఈ రెండును తూష్ణీమర్థకములు. తొట్టి = అనురించి. ఒండికడు, వేఱొకడు, లాటివాడు, వెఱవాడు, తక్కునవాడు - ఈ అయిదును అన్యునకు పేర్లు.

నానార్థములు

క. వడి యనఁగాఁ గాలం బగు
వడి యన వేగంబునకు వర్తిలు బేరై
మడి యనఁ గేదారం బగు
మాడి యనఁగా శుద్ధికిని సమాహ్వాయ మయ్యెన్            (72)

టీ. 1. వడి = కాలము, వేగము. 2. మడి = వరిచేను, శుద్ధి

క. ఈ డనఁగ వయసుపే రగు
నీ డన సామ్యంబునకును వెసఁగును బేరై
నా డన రాజ్యము పేరగు
నాఁ డనఁ దత్కాలమం దనఁగఁ బెంపారున్            (73)

టీ. 1. ఈడు = వయస్సు, సాటి. 2. నాడు = దేశము, అప్పుడు (రెండవ అర్థమున "నాఁడు" అని యరసున్న గలదు)

క. మొన యన సైన్యముపే రగు
మొన యనఁగా నగ్రభాగమునకును బే రౌ
దొన యనఁ దూణీరం బగు
దొన యన నవసానమునకుఁ దొడరును బేరై             (74)

1. మొన = సైన్యము, ముందుభాగము. 2. దొన = అమ్ములపొది, కొన.

క. వె న్ననఁగ బీజమంజరి
వె న్ననఁ జరమాంగమునకు వెలయును బేరై
కన్ను లనం బర్వంబులు
కన్ను లనన్ లోచనములు (కంఠేకాలా)                  (75)

టీ. 1. వెన్ను = కంకి, వీపు. 2. కన్ను = గణుపు, నేత్రము.

క. తమ్మి యనఁ దరువిశేషము
తమ్మి యనం బంకజాభిధానం బయ్యెన్
నెమ్మి యనఁ బ్రియముపేరగు
నెమ్మి యన మయూరమునకు నెగడుం బేరై              (76)

టీ. 1. తమ్మి = వృషవిశేషము, తామర. 2. నెమ్మి = సుఖము, నెమలి.

క. దండ యనన్ సాన్నిధ్యము
దం డన సుమమాలికాభిధానం బయ్యెన్
మం దనఁ బ్రకోష్ఠ మయ్యెన్
మం డన మృత్పాత్రకును సమాహ్వయ మయ్యెన్             (77)

టీ. దండ = చేరువ, పూలదండ. 2. మండ = ప్రకోష్ఠము, మంటికుండ.

క. తెలుఁగుం గబ్బపుమర్మము
తెలుఁగుకవీంద్రులకుఁ దేటతెల్లము గాఁగన్
దెలియఁగ నడిదము సూరయ
చెలువారఁగ నాంధ్రనామశేషముఁ జెప్పెన్            (78)

సటీకాంధ్రనామశేషము
సంపూర్ణము

Wednesday, November 2, 2016

ఆంధ్రనామశేషము - 3 - అడిదము సూరకవి

క. తడవు వడి కా రనంగా
నడరుం గాలంబు శిథిలమయ్యె ననుట యౌ
విడె వీడె నూడె విచ్చెను
సడలె నురలె వదలె బ్రిదిలె జాఱె ననంగన్           (36)

టీ. తడవు, వడి, కారు - ఈ మూడును కాలమునకు పేర్లు. విడె, వీడె, ఊడె,  విచ్చె, సడలె, ఉరలె, ఉరలె, వదలె, ప్రిదిలె, జాఱె - ఈ తొమ్మిదియు శిథిలమయ్యె ననుటకు పేర్లు.

క. మది డెంద ముల్ల మొద యన
హృదయంబున కాఖ్యలయ్యె నీఱం బనఁగాఁ
బొదరి ల్లనఁగ నికుంజము
(సదయాంతఃకరణ తరుణ చంద్రాభరణా)             (37)

టీ. మది (ప్ర. మతి) డెందము, ఉల్లము, ఎద - ఈ నాలుగును హృదయమునకు పేర్లు. ఈఱము, పొదరిల్లు (పొద+ఇల్లు) - ఈ రెండును నికుంజమునకు పేర్లు.

క. తెగ దినుసు తోయ మనఁగను
నెగడుఁ బ్రాకారంబునకును నెఱి నామములై
మెగ మనఁగ మెక మనంగను
మృగమునకు నభిఖ్యలయ్యె (మేరుశరాసా)             (38)

టీ. తెగ, దినుసు, తోయము - ఈ మూడును ప్రకారమునకు నామములు. మెగము, మెకము (ఈ రెండును మృగ శబ్ధభవములు) - ఈ రెండును మృగమునకు పేర్లు.

క. ఎడ దవ్వు కేళ వనంగా
నడరున్ దూరంబునకు సమాఖ్యలు నలి నాఁ
బొడి నుగ్గు తురుము నూరు మన
బెడఁగడరుం జూర్ణమునకుఁ బేళ్ళై (శర్వా)         (39)

టీ. ఎడ, దవ్వు, కెఖవు - ఈ మూడును దూరమునకు పేర్లు. నలి, పొడి, నుగ్గు, తురుము, నుఱుము - ఈ అయిదును చూర్ణమునకు పేర్లు.

క. ప్రేరేచెను బురికొలిపెను
దారిచె ననఁ జోదనకును దగు నాఖ్యలు పెం
పారును జంబుద్వీపము
నేరెడుదీవి తొలుదీవనెడు నామములన్                  (40)

టీ. ప్రేరేచెను, పురికొలిపెను, తారిచెను - ఈ మూడును ప్రేరణ చేసెననుటకు పేర్లు. నేరెడుదీవి = నేరేడుచెట్టుగల ద్వీపము, తొలుదీవి = మొదటి ద్వీపము - ఈ రెండును జంబూద్వీపమునకు పేర్లు.

క. తొలఁగెం బాసె ననంగా
నలరున్ విముఖతకుఁ బ్రాప్తమయ్యె ననుటపే
ళ్ళలమె నొదవె దక్కొనియెను
నెలకొనియెన్ జెందె ననఁగ నెక్కొనియె ననన్             (41)

టీ. తొలగెను, పాసెను - ఈ రెండును దూరముగా పోవుటకు పేర్లు. అలమె, ఒదవె, దక్కుకొనియె, నెలకొనియె చెందె నెక్కొనియె -  ఈ ఆరును లభించె ననుటకు పేర్లు.

క. వెనుకఁ దరువాతఁ బిమ్మట
ననఁగా నంతట ననంగ నంత ననంగాఁ
దనరుం బశ్చాదర్థము
(కనకాచలచాప చంద్రఖండకలాపా)                    (42)

టీ. వెనుకన్, తరువాతన్, పిమ్మటన్, అంతటన్, అంతన్ - ఈ అయిదును అనంతర మనుటకు పేర్లు.

క. పల్లఱపులు రజ్జు లనం
బ్రల్లదము లనంగ వ్యర్థభాషణములకున్
బేళ్లై వర్తిల్లు నోలిగ
(నుల్లోకజయాభిసరణ యురగాభరణా)                      (43)

టీ. పల్లఱపులు, రజ్జులు, ప్రల్లదములు - ఈ మూడును పనికిమాలిన మాటలకు పేర్లు.

క. కైసేఁ తలంకరించుట
బేసి యనన్ విషమమునకుఁ బేరై వెలయున్
సేసలు దీవనఁబ్రా లన
భాసిలు మంత్రాక్షతలకుఁ బర్యాయములై                (44)

టీ. కైసేత (కై+చేత) అనగా అలంకరించుట, బేసి = సరికాని సంఖ్య. సేసలు, దీవనబ్రాలు - ఈ రెండును మంత్రాక్షత లకు నామములు.

క. కో రనఁ బా లన సంశం
బేఱన వాఁక యన నదికి నెసఁగును బేళ్లై
నీరాజనంబు పేళ్ళగు
నారతి నివ్వాళి యనఁగ (నంగజదమన)                (45)

టీ. కోరు, పాలు - ఈ రెండును భాగమునకు నామములు. ఏఱు, వాక - ఈ రెండును నదికి నామములు. ఆరతి (ప్ర. హారతి), నివ్వాళి - ఈ రెండును నీరాజనమునకు నామములు.

ఆ. మొఱబవోయె ననఁగ మొద్దువోయె ననంగఁ
గుంఠమయ్యె ననుటకుం ఫనర్చు
శాతమునకు నాఖ్యలై తనరారును
జుఱుకు వాఁడి తెగువ కఱ కనంగ                   (46)

టీ. మొఱవవోయె (మొఱవ+పోయె) మొద్దువోయె (మొద్దు+పోయె) - ఈ రెండును పదును లేనివయ్యె ననుటకు పేర్లు. చుఱుకు, వాడి, తెగువ, కఱకు - ఈ నాలుగును పదునుకు పేర్లు.

సీ. యామికులకు నాఖ్యలై ప్రవర్తిలుచుండు, నారెకు లనఁగఁ దలారు లనఁగఁ
గళ్లెంబు  వాగె నాఁగను ఖలీనంబు పే, ళ్ళలరు దంతంబుపేరౌ డనంగఁ
దఱపి నా ముదురు నాఁ దరుణేతరం బంట, యిం చనఁ జెఱ కన నిక్షు వలరు
నష్టం బొనర్చె నంటకు నాహ్వయము లయ్యె, బోకార్చె ననఁగ గోల్పుచ్చె ననఁగఁ

తే. గుదె యనఁగ దు డ్డనంగను గదకుఁ బేళ్లు
ఇవ మనఁగ మం చనంగను హిమముపేళ్లు
కాన యన నడవి యనంగఁ గాననంబు
షడ్ఢకుఁడు తోడియల్లుఁడు జగిలెఁ డనఁగ           (47)

టీ. ఆరెకులు, తలారులు - ఈ రెండును తలవర్లకు పేర్లు. కళ్లెము వాగె - ఈ రెండును ఖలీనమునకు పేర్లు. ఔడు (రూ. అవుడు) అనగా దంతము నకు పేరు. తఱపి, ముదురు - ఈ రెండును లేతది కానిదానికి నామములు. ఇంచు, (ప్ర. ఇక్షువు) చెఱకు = ఈ రెండును ఇక్షువునకు నామములు. పోకార్చె, కోల్పుచ్చె (రూ. కోలుపుచ్చె) - ఈ రెండును నష్టము చేసెననుటకు పేర్లు. గుదె, దుడ్డు - ఈ రెండును గదకు పేర్లు, ఇవము (ప్ర. హిమము) మంచు - ఈ రెండును హిమమునకు పేర్లు. కాన (ప్ర. కాననము) అడవి (ప్ర. అటవి) - ఈ రెండును అరణ్యమునకు పేర్లు. తోడియల్లుడు, జగిలెడు - ఈ రెండును షడ్ఢకునికి పేర్లు.

క. తేనియ యన జు న్నన నభి
ధానంబులు మధువునకును దనరుం బేళ్లై
పానకము చెఱకుపా లనఁ
గా నిక్షురసంబునకును (గంఠేకాలా)                       (48)

టీ. తేనియ, జున్ను - ఈ రెండును మధువునకు పేర్లు. పానకము, చెఱకుపాలు - ఈ రెండును చెఱకురసమునకు నామములు.

క. ఉడిగెను జాలించెను నా
నడరు విరామం బొనర్చె ననుటకుఁ బేళ్లై
తొడరుం బశ్చాద్భాగము
పెడ యనఁగ వెనుక యనఁగఁ బిఱుఁదు యనంగన్         (49)

టీ. ఉడిగెను, చాలించెను - ఈ రెండును విరమించెననుటకు పేర్లు. పెడ, వెనుక, పుఱుఁదు - ఈ మూడును పశ్చాద్భాగమునకు పేర్లు.

క. విడుమర యన విడిదల యనఁ
గడముట్టుట యనఁగ శాంతిగనుటకుఁ బేళ్లౌ
నెడ వంక చక్కి చో టన
నడరు స్థలంబునకు నాఖ్య లై (శితికంఠా)                (50)

టీ. విడుమర, విడుదల, కడముట్టుట - ఈ మూడును శాంతిగనుటకు పేర్లు. ఎడ, వంక చక్కి, చోటు - ఈ నాలుగును స్థలమునకు పేర్లు.

క. చనుఁ గ్రుద్ధుఁ డయ్యె ననుటకుఁ
గినిసెఁ గనలె నలిగెఁ గోపగించె ననంగాఁ
దనరున్ మర్మములకుఁ బే
ళ్లనువు లనఁగ నెఱఁకు లనఁగ నాయము లనఁగన్         (51)

టీ. కినిసె, కనలె, అలిగె, కోపగించె - ఈ నాలుగును క్రుద్ధుడయ్యె ననుటకు పేర్లు. అనువులు, నెఱకులు, ఆయములు -  ఈ మూడును మర్మములకు నామములు.

ఆ. పరఁగుఁ బేళ్లు కార్యకరునకుఁ బార్పత్తె
కాఁ డనంగ మణివకాఁడనంగఁ
దేజరిల్లుచుండు దేవేరి దొరసాని
రాణి యనెడుపేళ్ల రాజపత్ని                             (52)

టీ. పార్పత్తెకాడు, మణివకాడు - ఈ రెండును కార్యకరునకు పేర్లు. దేవేరి, దొరసాని, రాణి - ఈ మూడును రాజపత్ని నామములు.

క. మ్రింగె నన గ్రుక్కగొనియ న
నంగన్ దగుఁ గబళనం బొనర్చె ననుటకున్
బ్రుంగె మునింగె ననంగ (న
నంగహరా) మగ్నమయ్యె ననుటకుఁ బేళ్లౌ                  (53)

టీ. మ్రింగె, గ్రుక్కగొనియె - ఈ రెండును కబళనము చేసెననుటకు పేర్లు. బ్రుంగె, మునింగె - ఈ రెండును మగ్నమయ్యె ననుటకు పేర్లు.

సీ. ఆఖ్యలై తనరు ధనాగారమునకు ను, గ్రాణం బనంగ బొక్కస మనంగ
నాస్థానమండపాహ్వయము లై తనరు హ, జారం బనంగ మోసల యనంగ
దయకు నీరెం డభిధానంబు లయ్యెను, గనికర మనఁగ నక్కటిక మనఁగ
బాల్యస్థునకుఁ బేళ్లు బరిఢ విల్లును బిన్న, వాఁ డన గొండికవాఁ డనంగ

తే. సంధ్య కాఖ్యలు మునిమాపు సంజ యనఁగఁ
జూద మన నెత్త మనఁగ దురోదరంబు
జడి యనఁగ వాన యనఁగ వర్షంబుపేళ్లు
నొలి యుంకువ యన శుల్క మొప్పు (నభవ)                      (54)

టీ. ఉగ్రాణము, బొక్కసము - ఈ రెండును ధనముంచెడి గృహమునకు పేర్లు. హజారము (రూ. హాజారము), మోసల - ఈ రెండును ఆస్థానమండపమునకు పేర్లు. కనికరము, అక్కటికము - ఈ రెండును దయకు పేర్లు. పిన్నవాడు, కొండికవాడు - ఈ రెండును బాల్యస్థునకు పేర్లు. మునిమాపు, సంజ - ఈ రెండును సంధ్యాకాలమునకు పేర్లు. జూదము (ప్ర. ద్యూతము) నెత్తము - ఈ రెండును ద్యూతమునకు పేర్లు. జడి, వాన - ఈ రెండును వర్షమునకు పేర్లు. ఓలి, ఉంకువ - ఈ రెండును శుల్కమునకు పేర్లు.

సీ. పయ్యెద యనఁగను పైఁట యనంగ సం, వ్యానంబునకు నాఖ్యలై తనర్చు
నొక్కపెట్ట ననంగ నువ్వెత్తుగ ననంగ, యుగపత్పదంబున కొప్పుఁ బేళ్లు
కవఱ లనం బాచిక లనంగ నక్షముల్, బన్న మొచ్చె మనంగఁ బరిభవంబు
వ్యాపార మగు చెయ్ద మనఁ జెయ్ది యనఁగను, గన్ననఁ గీలనఁ గపటచేష్ట

తే. కందుకము బంతి చెం డనఁగను దనర్చు
నఱపఱలు చిద్రుప లన ఖండాహ్వయముల
కాఁచుపడియంబు లనఁగను గైరవళ్ల
నంగ ఖాదిరఘుటిక (లనంగదమన)                    (55)

టీ. పయ్యెద, పైట - ఈ రెండును ఉత్తరీయమునకు పేర్లు. ఒక్కపెట్ట, ఉవ్వెత్తుగ -ఈ రెండును ఒకసారిగ ననుటకు పేర్లు. కవఱలు, పాచికలు -ఈ రెండును అక్షములకు పేర్లు. బన్నము (ప్ర. భంగము) ఒచ్చెము - ఈ రెండును తిరస్కారమునకు పేర్లు. చెయ్దము, చెయ్ది - ఈ రెండును వ్యాపారమునకు పేర్లు. కన్ను, కీలు - ఈ రెండును కపటచేష్టకు పేర్లు. బంతి, చెండు - ఈ రెండును కందుకమునకు పేర్లు. అఱవఱలు, చిద్రుపలు - ఈ రెండును ఖండములకు పేర్లు. కాచువడియములు, కైరవళ్లు - ఈ రెండును ఖాదిరఘటికలకు పేర్లు.

సీ. మాగాని రాజ్యంబు మణివ ముద్యోగంబు, చిట్టలు చిత్రముల్ చిలుకు శరము
ఎత్తికోలు ప్రయత్న మీలువు మానంబు, బారి యనంగ నుపద్రవంబు
విన్నను వనఁగఁ బ్రావీణ్యం బెలర్చును, దార్కాణ మనఁగ నిదర్శనంబు
నిట్టపంట యనంగ నిష్కారణం బంట, బాననం బనఁగ మహాసనంబు

తే. నామ మేకాంతమునకు మంతన మనంగ
నంతిపుర మన శుద్ధాంత మలరుచుండు
నుదిరి యనఁ దప్తకాంచన మెప్పుచుండుఁ
దిరువుట యభిలాషించుట (దేవదేవ)                   (56)

టీ. మాగాని=దేశము, మణివము=ఉద్యోగము, చిట్ట = ఆశ్చర్యము, చిలుకు = బాణము, ఎత్తికోలు = ప్రయత్నము, ఈలువు= అభిమానము, బారి, ఉపద్రవము, విన్ననువు = ప్రావిణ్యము లేక నేర్పు, తార్కాణము = నిదర్శనము, నిట్టపంట = నిష్కారణము, బానసము = వంటయిల్లు, మంతనము = ఏకాంతము, అంతిపురము = అంతఃపురము, ఉదిరి = అపరంజి, తిరివుట = కోరుట.

Thursday, October 13, 2016

ఆంధ్రనామశేషము - 2 - అడిదము సూరకవి

క. వేఱొక టనఁ బైపె చ్చన
మాఱట యిమ్మడి యనన్ సమాహ్వయములు పెం
పారును వస్త్వంతరమున
(కౌరగకేయూరసహిత హతమారజితా)               (15)

టీ. వేఱొకటి, పైపెచ్చు, మాఱట, ఇమ్మడి ఈ నాలుగును వస్త్వంతరమునకు పేర్లు.

సీ. ఆఱడిపోయెను బీఱువోయను రిత్త, వోయెను వీసరవోయె ననఁగ
నుడివోయెఁ బొలివోయె సుడివోయె ననఁగను, వ్యేథమయ్యె నటంట కాఖ్యలయ్యెఁ
గడిమి బీరంబు మగంటిమి గం డన, విక్రమాహ్వయములై వెలయుచుండు
నాస్ఫాలన మొనర్చె ననుటకుఁ జఱచె నా, నప్పళించె ననంగ నాఖ్యలయ్యె

తే. నొగివరుస యోలి సొరిది నానోజ నాఁగఁ
గ్రమమునకు నాఖ్యలయ్యెను (గాలకంఠ)
కొఱ కొఱత తక్కువ వెలితి కొదవ కడమ
యనఁగ నూనంబునకు నాఖ్య లై తనర్చు              (16)

టీ. ఆఱడివోయె, బీఱువోయె, రిత్తవోయె, వీసరవోయె, ఉడివోయె, సోలివోయె, సుడివోయె - ఈ ఏడును వ్యర్థమయ్యె ననుటకు పేర్లు. కడిమి, బీరము, మగటిమి, గండు - ఈ నాలుగును విక్రమమునకు పేర్లు. చఱచె, అప్పళించె - ఈ రెండును అరచేతితో బాదెననుటకు పేర్లు. ఒగి, వరుస, ఓలి సొరిది, ఓజ - ఈ అయిదును క్రమమునకు పేర్లు. కొఱ కొఱత, తక్కువ, వెలితి, కొదవ, కడమ - ఈ ఆరును ఊనమునకు పేర్లు.

తే. నెట్టుకొనెఁ బాలిపడె నొడిగట్టె ననఁగఁ
గడఁగెఁ దొడఁగెను జెలరేఁగెఁ గాలుద్రొక్కెఁ
గవిసెఁ గదిసె ననంగ నాఖ్యలయి యొప్పు
నభిముఖుం డయ్యె ననుటకు (నగనివేశ)            (17)

టీ. నెట్టుకొనె, పాలుపడె, ఒడిగట్టె, కడగె, తొడగె, చెలరేగె, కాలుద్రొక్కె, కవిసె, కదిసె - ఈ తొమ్మిదియు అభిముఖుండయ్యె ననుటకు పేర్లు.

తే. అగపడకపోయె విచ్చుమొగ్గయ్యె ననఁగఁ
గంటఁబడదయ్యెఁ బంచబంగాళమయ్యె
ననఁగ దృగగోచరంబయ్యె ననుటపేళ్లు
(శయఘటితశూల వైయాఘ్రచర్మచేల)               (18)

టీ. అగపడకపోయె, విచ్చు మొగ్గయ్యె, కంటబడదయ్యె, పంచబంగాళమయ్యె - ఈ నాలుగును కంటికి కనపడలేదనుటకు పేర్లు.

క. వెలిచవి చీఁకటిత ప్పనఁ
బొలుపారఁగ జారభావమునకుం బేళ్లౌఁ
బులు కసటు చిలు మనంగను
మలిన మనుట కాఖ్యలయ్యె (మనసిజదమన)              (19)

టీ. వెలిచవి, చీకటితప్పు - ఈ రెండును జారభావమునకు పేర్లు. పులు, కసటు, చిలుము - ఈ మూడును మలిన మనుటకు పేర్లు.

ఆ. వింగడం బనంగ విపరీతమగు నుక్కి
వం బనఁగను గుత్సితంబు పరఁగు
నాఖ్య యగుచుఁ దనరు నామని యనఁగను
మదమునకును (జంద్రమఃకలాప)                       (20)

టీ. వింగడము అనగా విపరీతమునకు, ఉక్కివము అనగా కుత్సితమునకు, ఆము అనగా మదమునకు పేర్లు.

క. ఎల యండ్రు తరుణ మనుటకు
గొల యన దురితంబు పేరు కుడియెడమలనన్
వలపలదాపల లనఁగను
బొలుపుగ నపసవ్యసవ్యములకుం బేళ్లౌ                (21)

టీ. ఎల అనగా తరుణమునకు పేరు. కొల యనగా దురితమునకు పేరు. కుడియెడమలు, వలపలదాపలలు - ఈ రెండును వరుసగా దక్షిణవామభాగములకు పేర్లు.

క. తగు నౌధత్యము పేళ్లై
పొగరన నా మనఁగఁ ద్రుళ్లు పోతర మనఁగా
నెగడును భయంపేళ్ళై
బెగడు దిగులు వెఱపు జంకు బీ తలు కనగన్            (22)

టీ. పొగరు, ఆము, త్రుళ్లు, పోతరము - ఈ నాలుగును గర్వమునకు పేర్లు. బెగడు, దిగులు, వెఱపు, జంకు, బీతు, అలుకు - ఈ ఆరును భయమునకు పేర్లు.

క. అరి యనఁ గప్పం బనఁగాఁ
గరమునకుం బేళ్లు కాఁగు కడవ పనఁటి నాఁ
బరఁగు ఘటాఖ్యలు (నమితా
మరమౌనినికాయ భూతి మండితకాయా)                 (23)

టీ. అరి, కప్పము - ఈ రెండును పన్నుకు పేర్లు. కాగు, కడవ, పనటి (రూ. పంటి) - ఈ మూడును ఘటమునకు పేర్లు.

క. అలరుచుండును గొండ్లి రంతనఁగఁ గేళి
హాని కాఖ్యలు చేటు కీడఱ యనంగ
హెచ్చరిక హాళి సంతసం బెలమి వేడ్క
యనఁగ నానందమున కాఖ్యలై తనర్చు             (24)

టీ. గొండ్లి, రంతు - ఈ రెండును కేళికి పేర్లు. చేటు, కీడు అఱ - ఈ మూడును హానికి పేర్లు. హెచ్చరిక, హాళి,సంతసము (ప్ర. సంతోషము), ఎలము, వేడ్క (రూ. వేడుక) - ఈ అయిదును ఆనందమునకు పేర్లు.

క. సాహిణ మనఁ బాగా యన
వాహాగారంబునకును వర్తిలుఁ బేళ్లై
వ్యూహమున కాఖ్యలయ్యెను
మోహర మన నొ డ్డనంగ మొగ్గర మనఁగన్             (25)

టీ. సాహిణము, పాగా - ఈ రెండును హయమునకు పేరులు. మోహరము, ఒడ్డు,  మొగ్గరము - ఈ మూడును వ్యూహమునకు పేర్లు.

క. ఒనరించె ననఁగఁ గావిం
చె ననంగను సలిపె ననఁగఁ జేసె ననంగాఁ
జను నాచరించె ననుటకుఁ
(గనకాచలచాప చంద్రఖండకలాపా                     (26)

టీ. ఒనరించె, కావించె, సలిపె, చేసె - ఈ నాలుగును ఆచరించె ననుటకు పేర్లు.

తే. చీఁకువా లిరు లనఁగను జీఁకటి యనఁ
దిమిరమునకు నభిఖ్యలై తేజరిల్లి
నాఖ్యలై తనరారు నుపాయమునకు
సుళువనఁగ వెర వనఁగను సూటి యనఁగ            (27)

టీ. చీకువాలు, ఇరులు (ఏకవచన) చీకటి - ఈ మూడును అంధకారమునకునకు పేర్లు. సుళువు, వెరవు, సూటి - ఈ మూడును ఉపాయమునకు పేర్లు.

తే. చేరువయ్యెను డాసెను దారసిల్లె
ననఁగ సన్నిహితం బౌట కాఖ్య లయ్యె
స్థూల మనుటకు బేళ్లగుఁ దోర మనఁగఁ
గడిఁది బలుఁద యనంగను (గాలకంఠ)              (28)

టీ. చేరువయ్యె, డాసె (రూ. దాసె), తారసిల్లె - ఈ మూడును సమీపించె ననుటకు పేర్లు. తోరము, కడిది, వలుద - ఈ మూడును స్థూలమనుటకు పేర్లు.

తే. వాడెఁ గసుగందె ననఁ బుయిలోడె ననఁగ
విన్నవోయె ననంగను జిన్నవోయె
ననఁగఁ  బేళ్లగు నివి ఖిన్నుఁ డయ్యె ననుట
(కంధకాసురహరణ రౌప్యాద్రిశరణ)                   (29)

టీ. వాడె, కసుగందె, పుయిలోడె, విన్నవోయె, చిన్నవోయె - ఈ నాలుగును ఖిన్నుడయ్యె ననుటకు పేర్లు.

క. గరువము మురిపం బనఁగను
బరఁగున్ గర్వంబు పేళ్లు భటనామము లొం
టరి లెంక బం టనంగను
(బురదానవహరణ శేషభుజగాభరణా)                 (30)

టీ. గరువము, మురిపము - ఈ రెండును గర్వమునకు నామములు. ఒంటరి, లెంక, బంటు (భటశబ్ధభవము) - ఈ మూడును భటుని పేర్లు.

క. అరదంబు తే రనంగను
బరఁగు రథంబునకు బేళ్లు పరి యన్నను గా
లరు లనఁ బాదాతిసంహతి
(పురదానవహరణ శేషభుజగాభరణ)                  (31)

టీ. అరదము (రథ శబ్ధభవము) తేరు - ఈ రెండును రథమునకు నామములు. పరి, కాలరులు - ఈ రెండును కాల్బలమునకు పేర్లు.

క. సందియ మన ననుమాన మ
నం దనరును సంశయంబునకు బేళ్లై గో
బృందాహ్వయంబు లలరును
మం దనఁ గోన యనఁ (జంద్రమఃఖండధరా)          (32)

టీ. సందియము, (సందేహ శబ్ధభవము) అనుమానము - ఈ రెండును సంశయమునకు పేర్లు. మంద, కోన - ఈరెండును గోసమూహమునకు పేర్లు.

క. మొన వాఁగు దండు దళా మనఁ
దనరున్ సైన్యంబుపేళ్లు దళవాయి యనన్
మొనకాఁ డనంగఁ బడవా
లనఁగన్ సేనాధిపతికి నాఖ్యలు వొలుచున్                (33)

టీ. మొన, వాగు, దండు, దళము - ఈ నలుగురును సైన్యమునకు పేర్లు.  దళవాయి, మొనకాడు, పడవాలి - ఈ మూడును సేనాధిపతికి పేర్లు.

తే. మైకొనియె నియ్యకొనె నొడంబడియె నొప్పె
ననఁగ నంగీకరించుట కాఖ్య లయ్యె
సంఘటించుట కాఖ్యలై జానుమీఱుఁ
జెరివెఁ దుఱిమెను గీల్కొల్పెఁ జెక్కె ననఁగ             (34)

టీ. మైకొనియె, ఇయ్యకొనె, ఒడంబడె, ఒప్పె - ఈ నలుగును అంగీకరించె ననుటకు పేర్లు. చెరివె తుఱిమె, కీల్కొల్పె, చెక్కె - ఈ నాలుగును సంఘటించె ననుటకు పేర్లు.

తే. దిట్టపడియె ముక్కాఁకలు దీరె ననఁగ
నాఱితేఱె ననం గడిదేఱె ననఁగ
గసిమసంగె ననంగ నాఖ్యలు దనర్చు
నిపుణుఁ డయ్యె నటంటకు (ద్రిపురవైరి)          (35)

టీ. దిట్టపడియె, ముక్కాకలు దీరె, ఆఱితేఱె, గడిదేఱె, కసిమసంగె - ఈ అయిదును నిపుణుడయ్యె ననుటకు పేర్లు.

Monday, October 3, 2016

ఆంధ్రనామశేషము - 1 -- అడిదము సూరకవి

ఆంధ్రనామశేషము -- అడిదము సూరకవి
క. శ్రీగౌరీప్రియవల్లభ
రాగద్వేషాదిరహిత రమ్యచరిత్రా
యోగిధ్యేయపదాంబుజ
భోగివలయ రామచంద్ర పురవరనిలయ                     (1)

టీ. శ్రీగౌరీవల్లభ = శోభయుక్తురాలయిన పార్వతీదేవికి ప్రియనాధా! రాగద్వేషాదిరహిత= రాగద్వేషదిదోషములు లేనివాడా! రమ్య చరిత్రా = మనోహరమైన చరితములుగలవాడా! యోగిధ్యేయపదాంబుజ = నిష్ఠగలవారిచే ధ్యానము చేయదగిన పాదారవిందములు గలవాడా! భోగివలయ = సర్పములు హస్తకంకణములుగా గలవాడా! రామచంద్రపురవరనిలయా = శ్రేష్ఠమైన రామచంద్రపురము నివాసముగా గలవాడా (ఓపార్వతీశా!)

వ. అవధరింపుము                                          (2)

ఆ. ఆంధ్రనామసంగ్రహమునందుఁ జెప్పని
కొన్ని తెలుఁగు మఱుఁగులన్ని గూర్చి
యాంధ్రనామశేష మనుపేరఁ జెప్పెద
దీనిఁ జిత్తగింపు దేవదేవ                                  (3)

తా. దేవదేవా! ఆంధ్రనామసంగ్రహమున చెప్పక విడచిన కొన్ని తెలుగు కఠినపదములగూర్చి ఆంధ్రనామశేష మనుపేరుతో చెప్పబూనితిని. దానిని మనఃపూర్వకముగా నాలకింపుము.

క. తఱి య జ్జద ననసమయం
బ్య్ఱఁ డనఁగను సరకుసేయకుండె ననఁగ బే
ళ్ళొఱ పగు గణింపఁ డనుటకుఁ
(గరిచర్మాంబరత్రినేత్ర గౌరీమిత్రా)                            (4)

టీ. తఱి, అజ్జు, అదను - ఈ మూడును సమయమునకు పేర్లు. ఉఱఁడు, సరకుసేయకుండెను - ఈ రెండును లక్ష్యపెట్టడనుటకు పేర్లు.

తే. పెంపుసెందెను దామరతంపరయ్యెఁ
బ్రబలె నెగడెను గొనసాగె బలిసె పెరిఁగె
ననఁగ రేకెత్తె ననఁగ బేళ్ళయ్యె వృద్ధి
బొందెననుటకు (శేషాహిభూషితాంగా)                        (5)

టీ. పెంపుసెందె, తామరతంపరయ్యె, ప్రబలె, నెగడె, కొనసాగె, బలిసె, పెరిగె, రేకెత్తె - ఈ ఎనిమిదియు వృద్ధిపొందె ననుటకు పేర్లు.

తే. పేర్మి యర్మిలి మక్కువ కూర్మి నెమ్మి
నెనరు గాదిలి గార్రాము నెయ్య మింపు
ప్రేముడి యనుంగు ము ద్దన బ్రియమునకును
నామధేయంబు లయ్యెఁ (బినాకపాణి)                       (6)

టీ. పేర్మి, ఆర్మిలి, మక్కువ, కూర్మి, నెమ్మి, నెనరు, గాదిలి, గారాము, (రూ. గారము), నెయ్యము, ఇంపు, ప్రేముడి, అనుంగు, ముద్దు - ఈ పదమూడును ప్రియమునకు పేర్లు.

క. ఒనఁగూర్చె ననఁగ సమకూ
ర్చె ననన్ వీల్పఱిచె ననఁగఁ జేకూర్చెను నా
ననుకూలపఱిచె ననుటకుఁ
దనరును నామంబులై (సుధాకరమకుటా)                (7)

టీ. ఒనఁగూర్చెను, సమకూర్చెను, వీల్పఱిచెను (రూ. వీలుపఱిచెను) చేకూర్చెను - ఈ అయిదును అనుకూలపఱిచె ననుటకు పేర్లు.

క. చరియించె ననుట కాఖ్యలు
తిరిగెను జెరలాడె ననఁగ ద్రిమ్మరె ననాఁ గ్రు
మ్మరె ననఁగ మసలె ననఁగా
(బురదానవహరణ శేషభుజగాభరణా)               (8)

టీ. తిరిగె, చెరలాడె, త్రిమ్మరె, క్రుమ్మరె, మసలె - ఈ అయిదును చరియించె ననుటకు పేర్లు.

తే. ఆఱుమూఁడయ్యెఁ గచ్చువిచ్చయ్యె ననఁగ
బెడిసె బుసివోయె ననఁగను జెడియె ననఁగ
నాఖ్య లగుఁ గార్యవైకల్యమయ్యె ననుట
(కంధకాసురహరణ రౌప్యాద్రిశరణ)                       (9)

టీ. ఆఱుమూడయ్యె, కచ్చువిచ్చయ్యె, బెడిసె, బుసివోయె, చెడియె = ఈ అయిదును కార్యము చెడెననుటకు పేర్లు.

క. అలజడి నెంజలి పిమ్మట
సిలు గుత్తలపాటు వంత వంత సేగి నెగుల్ గొం
దల మలమ టడరు గో డు
మ్మలిక వనటఁ గుందు నా నమరు దుఃఖాఖ్యల్              (10)

టీ. అలజడి, నెంజలి, పిమ్మట, సిలుగు, ఉత్తలపాటు, (ఉత్తలము + పాటు) వంత, సేగి, నెగులు, కొందలము, అలమట, అడరు, గోడు, ఉమ్మలిక (రూ. ఉమ్మలికము) వనట, కుందు - ఈ పదిహేనును దుఃఖమునకు పేర్లు.

క. అఱిది వెఱం గచ్చెరు వ
బ్బర మబ్రం బనఁగ జిత్రమునకుం బే ళ్ళౌ
సరణికిఁ బేళ్ళగుఁ ద్రో వనఁ
దెరు వన దారి యన బాట తె న్నన (నభవా)               (11)

టీ. అరిది, వెఱఁగు, అచ్చెరువు, అబ్బురము, అబ్రము _ ఈ అయిదును చిత్రమునకు పేర్లు. త్రోవ, తెరువు, దారి, బాట తెన్ను, - ఈ అయిదును మార్గమునకు పేర్లు.

తే. ఐదుపదిచేసె వెనుకముందయ్యె జుణిఁగె
వీఁగె వెన్నిచ్చె వెనుకంజ వేసె ననఁగ
వోహటించె ననంగఁ బేళ్ళొప్పుచుండు
నహవపరాఙ్ముఖుం డయ్యె ననుట (కభవ)               (12)

టీ. అయిదుపదిచేసె (ముందునకొక యడుగుపెట్టి యుద్ధము సెయమన్న వాడు జడిసి కాలు వెనుకకు పెట్టుట) వెనుకముందయ్యె, జుణిగె, వీగె, వెన్నిచ్చె = వీపు చూపెను, వెనుకంజవేసె (వెనుక + అంజ + వేసెను) = బ్వెనుక
అడుగు పెట్టెను, ఓహటించె - ఈ ఏడును యుద్ధమందు పరాఙంఖు డయ్యె ననుటకు పేర్లు.

తే. మోహరించెను దండెత్తె మొనసె దాడి
చేసెఁ బోటొగ్గెఁ గోల్తలు చేసె మాఱు
కొనియె దళమెత్తె ననఁగ బేళ్లొనరుచుండు
నాహవోద్యోగ మొనరించె ననుట (కభవ)                (13)

టీ. మోహరించె, దండెత్తె, మొనసె, దాడిచేసె, పోటొగ్గె, కోల్తలు చేసె, మాఱుకొనియె, దళమెత్తె - ఈ ఏడుయు యుద్ధ ప్రయత్నము చేసెననుటకు పేర్లు.

అహవోన్ముఖతకు నోల మాస గొనక
పిఱుతివియ కీడఁబో కనఁ బేళ్లు దనరు
నబ్బెస మొనర్చెఁ గఱచె నా నభ్యసించె
ననుట కభిదానములు (చంద్రమావతంస)                  (14)

టీ. ఓలమాసగొనక, పిఱుతివియక, ఈడఁబోక, - ఈ మూడును యుద్ధవిముఖతకు పేర్లు. అబ్బెసమొనర్చె, కఱచె, -ఈ రెండును అభ్యసించె ననుటకు నామములు

Wednesday, August 3, 2016

ఆంధ్ర నామ సంగ్రహము - 10 (చివరిభాగం)

నానార్థవర్గు

క. కలు పనఁ బే రగు దధికిం
గలు పన సస్యంబులోని గాదము పేరౌ
వెలుగండ్రు కంపకోటను
వెలుఁ గందురు ప్రభను జనులు (విశ్వాధిపతీ)              (1)

టీ. కలుపు = పెరుఁగు, పైరులోని కసవు. 2. వెలుగు = కంచె, వెలుఁగు = వెలుతురు

క. మావు లనం దగు హయములు
మావు లనం బరఁగు నామ్రమహిజంబు లీలం
దావు లన స్థల మొప్పును
దావులనన్ వాసనలకుఁ దగు బేరు (శివా)                   (2)

టీ. మావులు = గుఱ్ఱములు, మామిడిచెట్లు. 2. తావులు = చోటులు, వాసనలు. (పై రెండుపదములకు బహువచనమందే యీ యర్థభేదంబు చెప్ప వీలగును. వీనికి ఏకవచనమున వేర్వేరంతములు గలవు. గుఱ్ఱము = మావు, మామిడిచెట్టి = మావి). 

క. ఇమ్మహిలోపలఁ వేరగుఁ
గొమ్మ యనన్ వృక్షశాఖకును భామినికిం
దమ్ము లనం బే రగుఁ బ
ద్మమ్ముల కనుజన్ములకును (దరుణేందుధరా)                (3)

టీ. 1. కొమ్మ = చెట్టుయొక్క కొమ్మ, ఆడుది. 2. తమ్ములు = తామరలు, అనుజులు. ( ఏకవచనమున నర్థద్వయము రాదు. తామరకు తమ్మి, అనుజునికి తమ్ముడు అని రూపభేదము)

క. ఇమ్ములఁ బే రగుఁ దాటం
కమ్ములకున్ లేఖలకును గమ్మ లనన్ నా
మమ్ము దగుం గంఠాభర
ణమ్మునకును లతకుఁ దీఁగె నా (గౌరీశా)                (4)

టీ. 1. కమ్మ = చెవికమ్మ, ఉత్తరము (జాబు). 2. తీగె = మెడనూలు, లత

క. చెల్లును బేళ్లై ధరలోఁ
దా ళ్లన సూత్రంబులకును దాళంబులకుం
గోళ్లనఁ గుక్కుటములకును
బేళ్లగు ఖత్వాంగములకుఁ బేళ్లగు (నభవా)             (5)

టీ. తాళ్లు = పగ్గములు, తాటిచెట్టు (ఏకవచనములో రాదు పగ్గము = తాడు, తాడిచెట్టు = తాడి) 2. కోళ్లు = కుక్కుటములు, మంచపుకోళ్లు ( ఏకవచనములో రాదు. కుక్కుటము కోడి, మంచపుకోడు = కోడు)

క. చామయన సస్యమునకును
భామినికిని నాఖ్య యగుచుఁ బరఁగు ధరిత్రిన్
నామము లగుచును వెలయును
బాము లనన్ జన్మములకు భంగమ్ములకున్                  (6)

టీ. 1. చామ = ధాన్యవిషేషము, ఆడుది, 2. బాము = పుట్టుక, తిరస్కారము.

తే. దంట యనఁగ నభ్క్య యై దనరుచుండు
జగతిలోపలఁ బ్రౌఢకు యుగళమునకుఁ
బఱ పనంగ నభిఖ్య యౌఁ బానుపునకు
విస్త్రుతమునకు (శైలనివేశ యీశ)                   (7)

టీ. దంట = ప్రౌఢాంగన, జంట. 2. పఱపు = పానుపు, వ్యాపించుట. 

క. తొలి యనఁగా నగు నామం
బులు పూర్వంబునకు సుషిరమునకును ధరలో
చెలి యనఁగ బహిర్ధవళం
బులకును నామంబు (శేషభుజగవిభూషా)              (8)

టీ. తొలి = మునుపు, బెజ్జము. 2. వెలి = బయలు, తెల్లన. 

క. నెమ్మి యనన్ వంజులవృ
క్షమ్మునకున్ బర్హికిని సుఖస్థితికిని నా
మమ్ముగఁ దగు (నతిధీర య
హమ్మతిజనదూర పన్నగాధిపహారా)                   (9)

టీ. నెమ్మి = వంజులవృక్షము, నెమిలి సౌఖ్యము కలిగియుండుట

క. పోలం బే రగుచుండును
బా లనఁగా క్షీరమునకు భాగంబునకుం
గా లనఁ బేరగు నాలవ
పాలికిఁ బాదంబునకును (బాలేందుధరా)              (10)

టీ. పాలు = క్షీరము, భాగము. 2. కాలు = పాదము, నాలవ భాగము.

క. మే లన శుభంబు పేరగు
మే లన నుపరికిని గూరిమికినిం బేరౌఁ
మే లన మెచ్చునఁ బల్కిన
యాలాపంబునకు నాఖ్య యగు (జగదీశా)             (11)

టీ. మేలు = శుభము, పైభాగము, ప్రేమ, మంచిగా చెప్పిన మాట

క. ధారుణిఁ బేరు వహించును
బూరుగు నా నూఁదువాద్యమును శాల్మలియుం
బే రన నభిదానం బగు
హారమునకు నామమునకు (నంబరకేశా)             (12)

టీ. బూరుగు = వాద్యవిశేషము, బూరుగు చెట్టు. 2. పేరు = ఒక నామము, దండ. 

క. క ప్పన నీలిమపే రగుఁ
గ ప్పనఁగా నింటిమీఁదికసవుకుఁ బేరౌఁ
గొ ప్పనఁ దగుఁ జాపాగ్రము
నొ ప్పగు ధమిల్లమును గృహోపరియు (శివా)         (13)

టీ. 1. కప్పు = నలుపు, ఇంటిమీదవేయు పూరి. 2. కొప్పు = వింటికొన, స్త్రీలకొప్పు, ఇంటియొక్క నడికొప్పు. 

క. ఒకభూరుహమునకును ధమ
నికిఁ బేరగుఁ గ్రోవి యనఁగ నెఱి నట్టుల వే
ఱొకభూజమునకు నధరము
నకుఁ బేరగు మోవి యనిన (నగరాట్చాపా)           (14)

టీ. 1. క్రోవి = గోరింట చెట్టు, గొట్టము. 2. మోవి = ఒక చెట్టు, పెదవి

క. చవు లనఁగ నభిధానము
లవు షడ్రుచులకును ముత్తియపుటెత్తులకున్
భువిలోపల నామము లగు
గవులన గుహలకునుఁ బూతిగంధంబులకున్             (15)

టీ. చవులు = ఆఱురుచులు, ముత్యాలసరము. 2. గవులు = గుహలు, దుర్వాసన, కంపు.

తే. ఆఖ్య యై యొప్పు ధరణిలో నపరదివస
మునకు ఛత్రంబునకు నెల్లి యనెడినుడువు
జక్కి యను పేరు పరఁగును సంధవంబు
నకు ఘరట్టంబునకును (గందర్పదమన)             (16)

టీ. ఎల్లి = రేపు అనుట, గొడుగు. 2. జక్కి = గుఱ్ఱము, తిరుగలి

తే. ఆడె ననుమాట నటియించె ననుటకును వ
చించె ననుటకు మఱియు నిందించె ననుట
కాఖ్య యగుచును శోభిల్లు నాలు నాఁగ
గోవులకు భార్యకును బేరగు (న్మహేశ)                (17)

టీ. 1. ఆడెను = నాత్యము చేసెను, పలికెను, నిందించెను. 2. ఆలు = (బహువచనము) గోవులు, (ఏకవచనము) భార్య (దీనికి బహువచనము -- ఆండ్రు)

సీ. రజతపునఃపదార్థములకు నభిధాన, మగు వెండియన బంతి యనఁగఁ గందు
కమునకు శ్రేణికి నమరు నాహ్వయముగా, దండ యనం బుష్పదామమునకు
నంతికంబునకుఁ బేరగు దొరయన నాఖ్య, యగు సదృశమునకు నవనిపతికి
నస్త్రసంఖ్యకు నహమ్మనుటకు నాహ్వయం, బగు నే ననఁగ సరి యనఁగ సదృశ

తే. మునకు సమసంఖ్యకును నామముగ నెసంగు
గొంతనఁగ నాహ్వయంబగుఁ గుక్కుటాస
నంబునకుఁ గంఠంబునకును నల్ల యనిన
రక్తనీలాఖ్య యై యొప్పు (రాజమకుట)                   (18)

టీ. 1. వెండి = రజతము, మరల. 2. బంతి = చెండు, వరుస. 3. దండ = పూలదండ, సమీపము. 4. దొర = సమానము, రాజు. 5. ఏను = అయిదు, నేను. 6. సరి = సమానము, సమసంఖ్య, 7. గొంతు = కుక్కుటాసనము, మెడ. 8. నల్ల = నెత్తురు, నలుపు.

సీ. తీరంబునకు ధరిత్రీధరంబునకు స, మాఖ్య యై యొప్పు గట్టనఁగ (నీశ)
కేతువునకుఁ గాంతికిని సమాహ్వయ మగు, డా లనంగను (మేరుశైలచాప)
శౌర్యధుర్యునకు లాంఛనమునకును నామ, మగు బిరు దనఁగఁ (బన్నగవిభూష)
గూబ నా నాఖ్య యౌ ఘూకంబునకుఁ గర్ణ, మూలంబునకు (నవిముక్తనిలయ)

తే. యంతికంబునకును సమూహంబునకును
నామమై యొప్పుఁ జేరువ నాఁగ (నభవ)
సమభిధాన మై యొప్పుఁ బిశాచమునకుఁ
బవనమునకును గాలి యన్పలుకు (రుద్ర)                    (19)

టీ. 1. గట్టు = తీరము, పర్వతము. 2. డాలు = టెక్కెము, కాంతి. 3. బిరుదు = శౌర్యము, గుఱుతు. 4. గూబ = గుడ్లగూబ, చెవి మొదలు. 5. చేరువ = దగ్గఱ, గుంపు. 6. గాలి = దయ్యము, వాయువు. 

క. ఇలలోపల నామం బగుఁ
బలుకులు నా శకలములకు భాషణములకున్
నెల యన నభిదానం బగు
జలజారికి మాసమునకు (శైలనిశాంతా)                   (20)

టీ. 1. పలుకు = మాట, తునుక. 2. నెల = చంద్రుడు, మాసము.

సి. అంతర్హితుం డయ్యె ననుటకు నాగతుం, డయ్యె ననుటకు సమాఖ్య యగుచు
నలరు వెచ్చేసె ననుట (యంబరకేశ), నెఱి సమాహ్వయ మగుఁ గఱచె ననఁగ
నభ్యాస మొనరించె ననుటకు దంతపీ, డ యొనర్చె ననుటకు (నయుగనయన)
వెలయు దప్తక్షీరములకు నభిజ్ఞకు, నాఖ్యయై యానవాలనుట (యీశ)

తే. పఱచె ననఁగ సమాఖ్యయౌ బాధచేసెఁ
బ్రచలితుం డయ్యె ననుటకుఁ (బాండురంగ)
పరఁగ మోహించె ననుటకుఁ బరిమళించె
ననుట కొప్పును వలచెనా (నళికనేత్ర)                        (21)

టీ. 1. విచ్చేసెను (రూ. వేంచేసెను) = వచ్చెను, కనదకపోయెను. 2. కఱచెను = నేర్చుకొనెను, కొఱికెను. 3. ఆనవాలు = కాగినపాలు, గుఱుతు. 4. పఱచెను = ఇడుములబెట్టెను, ప్రయాణమయ్యెను. 5. వలచెను = కోరెను, పరిమళించెను. 

సీ. ఆనె నంట సమాఖ్యయౌను వహించెఁ బా, నము చేసె ననుటకు (నగనివేశ)
చషకంబునకును దంష్ట్రకు నాఖ్య యౌఁ గోర, యనఁగ (శశాంకకళావసంత)
మొక్కలీఁ డనఁగ గొమ్ములు లేని కరికి ము, ష్కరునకుఁ బేరగు (గరళకంఠ)
మరకతచ్ఛవికి నంబరమున కగుఁ బేరు, పచ్చడం బనిన (నంబాకళత్ర)

తే. క్షితిని దురగీపతికి వృత్తశిలకు నామ
ధేయ మై యొప్పు గుండు నాఁ (ద్రిపురహరణ)
నామ మౌ నొక్కసస్యంబునకును లోప
మునకుఁ గొఱ్ఱ యనంగ (నంబుదనిభాంగ)                  (22)

టీ. 1. ఆనెను = మోదెను, త్రాగెను. 2. కోర = గిన్నె, పెద్దపన్ను. 3. మొక్కలీడు = కొమ్ములు లేని ఏనుగు, మూర్ఖుడు. 4. పచ్చడము = పచ్చల కాంతి, పైవేసికొను వస్త్రము. 5. గుండు = మగగుఱ్ఱము, గుండ్రని బండ. 6. కొఱ్ఱ = ధాన్య విశేషము, కొఱత.

సీ. తాల్చు నాఖ్యను వధూధమిల్లభారంబు, గోణంబు మూల నాఁ (గుధరచాప)
గొఱ యనునాఖ్యచేఁ గొఱలు లోపంబు మ, నోజ్ఞవస్తువు (దక్షయజ్ఞమథన)
నెఱి హేయపడియె నన్వేషించె నను రెంటి, కాఖ్య యౌ రోసె నా (నసితకంఠ)
నరసె నాఁ బేరగు నార్తి వారించె వి, మర్శించె ననుటకు (మదనదమన)

తే. చరణమునకు నధఃప్రదేశంబునకు స
మాఖ్యయై యొప్పు నడుగు నా (నళికనేత్ర)
మహిని బే రగువుండుఁ బ్రమాణికంబు
నకును భాషకు బాస నా (నగనివేశ)                     (23)

టీ. 1. మూల = స్త్రీకొప్పు, విదిక్కు. 2. కొఱ = కొఱ్ఱలను ధాన్యము, మనోజ్ఞవస్తువు, 3. రోసెను = వెగటొందెను, వెదకెను. 4. అరసెను = బాధనివారించెను, విచారించెను. 5. అడుగు = పాదమును, క్రింది భాగము. 6. బాస = ఒట్టు, భాష.

సీ. నాగవాస మన ఘంటాప్రతీకమునకు, వేశ్యల కగుఁ బేరు (విశ్వనాథ)
నామమౌ నండంబునకు నంధునకును, గ్రుడ్డనంగను (రౌప్యకుధరనిలయ)
చర్మవాద్యమున కుష్ణమునకుఁ బే రగు, నుడు కనియెడునాఖ్య (యుడుపమకుట)
యభిధాన మగు మేడి యన హలాంగమునకు, దుంబరమునకును (ధూతకలుష)

తే. కల్లనఁగ శిల సురయు నౌ (గరళకంఠ)
పరఁగు నాఖ్యయు లాంగలపద్ధతికిని
శ్రేణికి జా లనంగ (భాసితసితాంగ)
(వారిధినిషంగ కాశీనివాసలింగ)                     (24)

టీ. 1. నాగవాసము = గంట లోని చీల, వేశ్యలు, 2. గ్రుడ్డు = కన్నులు తెలియనివాడు, అండము. 3. ఉడుకు = ఒకవాద్యము, వేడిమి. 4. మేడి = నాగేటి వెనుకటి పట్టుకొయ్య, (మేడి) = అత్తిచెట్టు.  5. కల్లు = ఱాయి, మద్యము. 6. చాలు = వరుస, నాగేటిచాలు. 

తే. జననికిని మాతృజననికి జనకజనని
కాఖ్య యగు నవ్వ యనఁగ (నార్యాసహాయ)
భగినికిని జనకునకు నాహ్వయము దనరు
నప్ప యనఁగను (జంద్రరేఖావతంస)                 (25)

టీ. 1. అవ్వ = తల్లి, తల్లితల్లి, తంద్రితల్లి. 2. అప్ప = అక్క, తండ్రి. 

క. పో తనఁగఁ బరఁగు మహిషము
భూతలమునఁ బురుషమృగము బురుషఖగంబుం
దా తన ధాతృ పితామహ
మాతామహులకును నగు సమాఖ్య (మహేశా)                (26)

టీ. పోతు = దున్నపోతు, పురుషమృగము, మగపక్షి. 2. తాత = బ్రహ్మ, తండ్రితండ్రి, తల్లితండ్రి. 

క. పుడమిని వేరు వహించును
వడిగలవాఁ డనఁగ శౌర్యవంతుఁడు జవియున్
నడుమన నవలగ్నముఁ జె
న్నడరఁగ మధ్తస్థలంబు నగు (నగధన్వీ)        (27)

టీ. 1. వడిగలవాడు = శౌర్యవంతుడు, వేదగు గలవాడు. 2. నడుము = మధ్యము, మధ్య ప్రదేశము.

క. ఎద యనఁగఁ బరఁగు భీతికి
హృదయమునకు వక్షమునకు నిల జో డనఁగా
నది దనరు నామ మగుచును
సదృశమునకు వర్మమునకు (జంద్రార్ధధరా)           (28)

టీ. 1. ఎద = భయము, హృదయము. 2. జోడు = సమానము, కవచము. 

క. నానార్థవర్గు విది స
న్మానముతో దీనిఁ జదివినను వ్రాసిన నా
మానవుల కబ్బు నెప్పుడు
నానార్థంబులును విశ్వనాథునికరుణన్                (29)

టీ. ఈ నానార్థవర్గును చదివినవారికి, వ్రాసినవారికి సకలసంపదలును కలుగును.

గద్యము. ఇది శ్రీమదేకామ్రమంత్రిపుత్త్రకౌండిన్యగోత్రపవిత్ర సదారాధిత మహేశ్వర పైడిపాటి లక్ష్మణకవి ప్రణీతంబైన యాంధ్రనామసంగ్రహం బను నిఘంటువునందు 

సర్వంబు నేకాశ్వాసము సమాప్తము. 
_________________________________________________________________

ఆంధ్ర నామ సంగ్రహము చివరిమాట.

ఈ ఆంధ్ర నామ సంగ్రహమునకు అనుబంధముగా అడిదము సూరకవి "ఆంధ్రనామ శేషము" అను మరోక గ్రంధము రచించెను. ఇందు ఆంధ్రనామ సంగ్రహమున చోటు చేసుకోని మరికొన్ని పదములను ఈ కవి 78 పద్యాలలో గ్రందస్థం చేసినారు. 

ఆ. ఆంధ్రనామ సంగ్రహమునందు జెప్పని
కొన్ని తెలుఁగు మఱుఁగు లన్ని గూర్చి
యాంధ్రనామశేష మనుపేరఁ జెప్పెద
దీనిఁ జిత్తగింపు దేవదేవ 

ఈ గ్రంధముల తరువాత మనకు లభిస్తున్న తెలుగు నిఘంటువు కస్తూరి రంగకవి రచించిన " ఆంధ్రనామ నిఘంటువు". దీనినే సాంబ నిఘంటువుగా కూడా పిలుస్తారు. ఈ నిఘంటువు కూడా ఆంధ్రనామ సంగ్రహము వలెనే దేవవర్గు (22 పద్యములు), మానవవర్గు 53 పద్యములు), స్థావరవర్గు 16 పద్యములు), తిర్యగ్వర్గు (15 పద్యములి) నానార్థవర్గు (12 పద్యములు) అను వర్గములుగా విభజించి వ్రాసినారు.

ఈగ్రంధముతరువాత తూము రామదాసకవి "ఆంధ్రపదనిధానము" అనే ఉద్గ్రంధాన్ని ఇదే వర్గీకరణతో రచించారు. ఇది 1565 పద్యములు గల బృహత్గ్రంధము. ఇందు నామలింగానుశాసనము మొదలుగా బహుజనపల్లి సీతారామాచార్యుల శబ్ధరత్నాకరము వరకు అనేక ఆంధ్రపదములేకాక అప్పటికాలమునాటి వ్యావహారిక భాష నందలి పదములను కూడా చేర్చి రచింపబడినది. 
ప్రతి తెలుగు భాషాభిమాని తమ వద్ద ఉంచుకొనవలసిన గ్రంధాలలో ఇవి కొన్ని.

Friday, July 22, 2016

ఆంధ్రనామ సంగ్రహము - 9

తే. జగిలె యనఁగ నరుఁగు నాఁగ జగతి నాఁగఁ
దిన్నె యన వేదికాఖ్యలై యెన్నఁ దనరు
మి ఱ్ఱనంగను మెరక నా మిట్ట యనఁగ
నున్నతక్షితి కాఖ్యలై యొప్పు (నభవ)                  (23)

టీ. జగిలె (రూ. జగ్గిలె) అరుగు, జగతి, తిన్నె - ఈ నాలుగు తిన్నెకు పేర్లు. మిఱ్ఱు, మెరక, మిట్ట - ఈ మూడు ను ఎత్తైన చోటికి పేర్లు.

తే. తనరు నిశ్రేణి తాప నిచ్చెన యనంగఁ
దెప్ప తేపనునాఖ్యల నొప్పుఁ బ్లవము
పరఁగు నో డనఁ గల మనఁ దరణి ధరణిఁ
(దరణిశీతాశుశిఖనేత్ర ధవళగాత్ర)                   (24)

టీ. తాప, నిచ్చెన - ఈ రెండును నిచ్చెనకు పేర్లు. తెప్ప, తేప - ఈ రెండును ప్లవమునకు పేర్లు. ఓడ, కమలము - ఈ రెండును నావకు పేర్లు.

తే. కార్ముకం బొప్పు విల్లు సింగాణి యనఁగఁ
దూణ మొప్పు బత్తళిక నాదొన యనంగఁ
దరకసం బనఁ బొది యనఁ దనరు శరము
కోల ములి కమ్ము తూఁపు నా (శూలపాణి)                 (25)

టీ. విల్లి, సింగాణి - ఈ రెండును ధనస్సునకు పేర్లు. వత్తళిక, దొన తరకసము, పొది - ఈ నాలుగును అమ్ములపొది పేర్లు. కోల, ములికి, అమ్ము, తూపు - ఈ నాలుగును శరము పేర్లు.

తే. తనరుఁ బేళ్లు తనుత్రాణమునకుఁ గత్త
ళంబు జోడు జిరా దుప్పటంబు బొంద
ళం బనఁగ నాఖ్యలగు శతాంగంబునకును
దేరు నా నరదము నాఁగ (మేరుచాప)                  (26)

టీ. కత్తళంబు, జోడు, జిరా, దుప్పటంబు, బొందళంబు - ఈ అయిదును కవచమునకు పేర్లు. తేరు, అరదము (ప్ర. రథము) - ఈ రెండును రధమునకు పేర్లు.

క. కన్నా కన్నను దలక
ట్టన్నను మఱి మేలుబంతి యన్నను ధరలో
నిన్నియు శ్రేష్ఠము పేళ్ళై
యెన్నంబడు రాజసభల (నిభదైత్యహరా)              (27)

టీ. కన్నాకు, తలకట్టు, మేలుబంతి - ఈ మూడును ఉత్తముని పేర్లు.

క. సొ మ్మనఁ చొడ బనఁగా రవ
ణ మ్మన నగుఁ బేళ్లు భూషణమ్ములకును హా
తమ్ములకు నగును నభిధా
నమ్ములు పేరు లన సరులు నా (శితికంఠా)              (28)

టీ. సొమ్ము, తొడవు, రవణము - ఈ మూడును భూషణమునకు పేర్లు. పేరు, సరి - ఈ రెండును హారమునకు పేర్లు.

తే. సరము లెత్తులు దండలు సరు లనంగ
నామధేయంబులగుఁ బుష్పదామములకు
వాసనకు నాఖ్యలై యొప్పు వలపు కంపు
తావి కమ్మన యనఁగ (గాత్యాయనీశ)              (29)

టి. సరములు, ఎతూలు, దండలు, సరులు, - ఈ నాలుగును పువ్వులదండలకు పేర్లు. వలపు, కంపు తావి, కమ్మన - ఈ నాలుగును వాసనకు పేర్లు.

క. ఒడమె యన సొమ్మనంగా
విడిముడి యన రొక్క మనఁగ విత్తంబునకుం
బుడమిని నామములగు నివి
(యుడు రాజకళావతంస యురగాభరణా)                   (30)

టీ. ఒడమె, సొమ్ము, విడిముడి, రొక్కము (రుక్మ శబ్ధభవము), - ఈ నాలుగును ధనమునకు పేర్లు.

తే. మచ్చు లన మిద్దె లనఁగను మాడుగు లన
దారునిర్మిత గేహముల్ దనరుచుండుఁ
బరఁగు సౌధంబు మేడ యుప్పరిగ యనఁగఁ
(నాగకేయూర మౌనిమానసవిహార)                       (31)

టీ. మచ్చులు, మిద్దెలు, మాడుగులు (రూ. మాడువులు) - ఈ మూడును కొయ్యతో కట్టబడిన యిండ్లకు పేర్లు. ఉప్పరిగ, మేడ - ఈ రెండును రాచనగళ్లకు పేర్లు.

తే. పెట్టి యన మందసం బనఁ బెట్టె యనఁగఁ
బెట్టియ యనంగఁ బేటికాభిఖ్య లమరు
మ్రో డనంగను మోటు నా మొ ద్దనంగ
వెలయు స్థాణుసమాఖ్యలు (విశ్వనాథ)                (32)

టీ. పెట్టి, మందసంబు, పెట్టె, పెట్టియ - ఈ నాలుగును పేటిక పేర్లు. మ్రోడు, మోటు, మొద్దు - ఈ మూడును స్థాణువు పేర్లు.

ఆ. విస్తృతాఖ్య లొప్పు విప్పు తనర్పు నా
వెడఁద విరివి పఱపు వెడలు పనఁగ
దీర్ఘమునకు నామధేయంబులై యొప్పు
నిడుద చాఁపు నిడివి నిడు పనంగ                    (33)

టీ. విప్పు, తనర్పు, వెడద, విరివి, పఱపు, వెడలుపు _ ఈ ఆరును వెడల్పు పేర్లు. నిడుద, చాపు, నిడివి, నిడుపు - ఈ నాలుగును నిడివికి పేర్లు.

ఆ. ఈడు దినుసు సాటి యెన దొర సరి జోడు
సవతు మాద్రి యుద్ది జత తరంబు
పురుడు నాఁగ సదెఋశమునకివి యాఖ్యలౌ
(వివిధగుణసనాథ విశ్వనాథ)                     (34)

టీ. ఈడు, దినుసు, సాటి, ఎన, దొర, సరి, జోడు, సవతు, మాద్రి (రూ. మాదిరి), ఉద్ది, జత, తరంబు, పురుడు - ఈ పదమూడును సమానమునకు పేర్లు.

తే. పసిఁడి బంగరు బంగారు పైడి పొన్ను
జాళువా పుత్తడి యనంగ స్వర్ణ మమరుఁ
దప్తకాంచన మమరు గుందన మనంగ
డాని యపరంజి నా (గజదానవారి)                     (35)

టీ. పసిడి, బంగరు, బంగారు, పైడి, పొన్ను (రూ హొన్ను), జాళువా, పుత్తడి - ఈ ఏడును బంగారమునకు పేర్లు. కుందనము, కడాని, అపరంజి - ఈ మూడును పుటము దీరిన బంగారమునకు పేర్లు.

ఆ. చిదుర తునుక తునియ చిదురుప వ్రక్క పా
లనఁగ ఖందమునకు నాక్య లమరుఁ
బ్రోగు గుప్ప వామి ప్రోవు దిట్ట యనంగ
రాశి కాఖ్య లగు (ధరాశతాంగ)                   (36)

టీ. చిదుర, తునుక, తునియ, చిదురుప, వ్రక్క, పాలు - ఈ ఆరును ఖండమునకు పేర్లు. ప్రోగు, కుప్ప, వామి, ప్రోవు, తిట్ట - ఈ అయిదును రాసికి పేర్లు.

క. ఈ స్థావరవర్గుం గడు
నాస్థన్ వినఁ జదువ వ్రాయ నవనీస్థలిలో
నాస్థాణునికృప నఖిలశు
భస్థితులును జనుల కొదవు భాసురలీలన్           (37)

స్థావరువర్గు సమాప్తము
_________________________________________________________________________________

తిర్యగ్వర్గు

సీ. వెడఁదమోము మెకంబు జడలమెకం బేనుఁ, గులగొంగ మెకములకొలముసామి
తెల్లడాలుమొకంబు తెఱనోటిమెకము సిం, గంబు నాబొబ్బమెకం బనంగఁ
బరఁగును మృగరాజు పసిదిండి పులి మెకం, బులతిండిపోతు చాఱలమెకంబు
మువ్వన్నెమెక మన నివ్వసుంధరయందు, వ్యాఘ్రంబునకు సమాఖ్యలు చెలంగుఁ

ఆ. బుట్టకూడుదిండిపోతన వెనుకచూ
పులమెకంబు నాఁగ నెలువనంగ
నెలుఁగు నాఁగ మోరతెలుపుమెకంబు నా
భల్లూకంబు దనరు (ఫాలనేత్ర)                    (1)

టీ. వెడదమోముమెకము = విశాలముఖముగల మృగము, జడలమెకము = జటలుగల మృగము, ఏనుగులగొంగ = గజములకు విరోధి, మెకములకొలముసామి = మృగముల వంశమునకు రాజు, తెల్లడాలుమెకము = శ్వేతకాంతి కలది, తెఱనోటిమెకము = తెఱచియుండెడు నోఱు గలది, సింగము, బొబ్బమెకము = బొబ్బలు వేసెడు మృగము, - ఈ ఎనిమిదియు సింహమునకు పేర్లు. పసిదిండి = (పసుల + తిండి) పశువులను భక్షించునది, చాఱలమెకము = చాఱలుగల మృగము, మువ్వన్నెమెకము = మూడువన్నెలు గల మృగము, - ఈ అయిదును వ్యాఘ్రమునకు పేర్లు. పుట్టకూడుతిండిపోతు = పుట్టకూడు తినునది, వెనుకచూపులమెకము = వెనుక దృష్టి గలది, ఎలువు, ఎలుగు, మోరతెలుపుమెకము = ముఖమందు తెలుపుగల మృగము = ఈ నాలుగును భల్లూకమునకు పేర్లు.

క. పలుగొమ్ములమెక మనఁగా
నిల నెక్కుడుమెక మనంగ నేనుఁ గనంగా
బలువంజమెకము నాఁ జే
గలమెక మన గౌ రనంగఁ గరియొప్పు (శివా)              (2)

టీ. పలుగొమ్ములమెకము = దంతములే కొమ్ములుగా గల మృగము, ఎక్కుడుమెకము = ఎక్కుటకు యోగ్యమైఅన మృగము, ఏనుగు, బలువంజమెకము = (బలువు + అంజ + మెకము) (రూ బలుహజ్జమెకము) = బలువైన పాదములుగల మృగములు, చేగలమెకము = కస్తము (తొండము) గల మృగము, గౌరు - ఈ ఆరు గజమునకు పేర్లు.

తే. వాజికి నాఖ్యలగుఁ దేజి వారువంబు
మావు, గుఱ్ఱంబు తట్టువ వావురంబు
కత్తలాని బాబా జక్కి తత్తడి యన
(విగతభవపాశ కాశీనివేశ యీశా)                     (3)

టీ. తేజి, వారువము, మావు, గుఱ్ఱము, తట్టువ, వావురము, కత్తలాని, బాబా, జక్కి, తత్తడి _ పదకొండును గుఱ్ఱమునకు పేర్లు.

క. తగ రేడిక పొట్టేలన
నగు మేషసమాఖ్య లెనిమిదడుగులమెక మే
నుఁగుగొంగసూఁ డనంగా
జగతిన్ శరభాఖ్య లొప్పుఁ (జంద్రార్ధధరా)        (4)

టీ. తగరు, ఏడిక, పొట్టేలు - ఈ మూడును మేకకు పేర్లు. ఎనిమిదడుగులమెకము = ఎనిమిది కాళ్ళు గల మృగము, ఏనుగుగొంగసూడు = సింహమునకు విరోధి - ఈ రెండును శరభ మృగమునకు పేర్లు.

క. సంగతి నుష్ట్రాఖ్యలు నొ
ప్పెం గడు నొంటె లన లొట్టిపిట్ట లనన్ సా
రంగాఖ్య లలరు నిఱ్ఱు ల
నంగా జింక లన లేళ్లు నా (సర్వజ్ఞా)                (5)

టీ. ఒంటె, లొట్టిపిట్ట _ ఈ రెండును ఉష్ట్రమునకు పేర్లు. ఇఱ్ఱి, జింక, లేడి - ఈ మూడును జింకలకు పేర్లు.

క. నులిగొమ్ములమెక మిఱ్ఱన
నిల మృగమున కొప్పుఁ బేళ్లు మృగలేడి యనన్
వెలయును రెంటికి దగు నా
ఖ్యలు జింకయనంగ నీశ (యంబరకేశా)              (6)

టీ. నులిగొమ్ములమెకము = మెలికెలు తిరిగియుండు కొమ్ములుగల మృగము, ఇఱ్ఱి - ఈ రెండును మగజింక పేర్లు. లేడి అనునడి ఆడుజింకకు పేరు. జింక అనునది ఆడు, మగదుప్పులు రెండింటికి పేర్లు.

తే. పసులు తొడుకులు పసరముల్ పసి యనంగఁ
బశువులకును సమాఖ్యలై పరఁగు నాల
పోతు బసవఁ గిబ్బ యాబోతనంగ
వృషభమున కాఖ్యలై యొప్పు (వృషభవాహ)           (7)

టీ. పసులు, తొడుకులు, పసరము (రూ. పసలము) పసి - ఈ నాలుగును పశువులకు పేర్లు. ఆలపోతు = పశువులకు పతి, బసవడు, గిబ్బ, ఆబోతు (ఆవు + పోతు) - ఈ నాలుగును వృషభమునకు పేర్లు.

సీ. త్ఱ్ఱుపట్టు లనంగ దొడ్లనఁగా నివి, గోష్ఠదేశమునకుఁ గొఱలు (నీశ)
కదుపులు మొదవులు పదువులు మందలు, నా ధేణుగణ మొప్పు (నగనివేశ)
యలరు నాఖయలు లేఁగలన దూదలనఁ గ్రేపిఉ, లన వత్సములకును (ధనదమిత్ర)
యా వనఁగా గిడ్డియనఁ దొడు కన మొద, వన ధేనునామముల్ దనరు (నభవ)

తే. యక్షమునకు సమాఖ్యలై యొప్పుచుండు
గిత్త యె ద్దనఁ గోడె నాఁ (గృతివాస)
యా లనఁగ ధేనువుల కాఖ్యయలరుచుండు
(శైలజానాథ ప్రమథసంచయసనాథ)              (8)

టీ. తొఱ్ఱుపట్టులు, దొడ్లు - ఈ రెండును కొట్టమునకు పేర్లు. కదుపులు, మొదవులు, మందలు - ఈ నాలుగును ఆవులగుంపునకు పేర్లు. లేగ, దూడ, క్రేపు - ఈ మూడును దూడలకు పేర్లు. ఆవు, గిడ్డి, తొడుకు, మొదవు - ఈ నాలుగును గోవుల పేర్లు. గిత్త, ఎద్దు, కోడె - ఈ మూడును ఎద్దునకు పేర్లు. ఆలు (ఆవు + లు), అనగా ధేనువులు.

తే. అలరుఁ గుందేలు చెవులపో తనఁగ శశక
మొప్పుఁ బొడలమెకంబు నా దుప్పి యనఁగఁ
గాఱుకొమ్ములమెక మనంగను ధరిత్రి
రామనామమృగంబు (ధరాశతాంగ)                    (9)

టీ. కుందేలు, చెవులపోతు - ఈ రెండును కుందేటికి పేర్లు. పొడలమెకము = మచ్చలు గల మృగము, దుప్పి, కాఱుకొమ్ములమెకము = సాంద్ర శృంగములుగల మృగము - ఈ మూడును దుప్పికి పేర్లు.

తే. దుంత యెనుబోతు జమునెక్కిరింత దున్న
యనఁగ మహిషమునకు సమాహ్వయము లమరుఁ
బరఁగు నెనుపెంట్లు గేదెలు బఱ్ఱె లెనుము
లనఁగ మహిషీసమాఖ్యలు (ధనదమిత్ర)         (10)

టీ. దుంత, ఎనుబోతు, జమునెక్కిరింత = యముని వాహనము, దున్న - ఈ నాలుగును మహిషంబునకు పేర్లు. ఎనుపెంట్లు (ఎనుము + పెంటి), గేదె, బఱ్ఱె, ఎనుము - ఈ నాలుగును మహిషీనామములు.

తే. పక్కి పులుఁగు పిట్ట యనంగఁ బక్షి యొప్పు
గఱులు ఱెక్కలు చట్టుపలెఱక లనఁగఁ
బక్షముల కివి పేళ్ళగుఁ బర్ణములకు
నాఖ్యలగు లావు లన నీఁక లనఁగ (నీశ)              (11)

టీ. పక్కి (ప్రకృతి. పక్షి), పులుగు, పిట్ట - ఈ మూడును పక్షికి పేర్లు. గఱులు, ఱెక్కలు, చట్టుపలు, ఎఱకలు - ఈ నాలుగును ఱెక్కలకు నామములు. లావు, ఈక - ఈ రెండును ఈకలకు నామములు.

సీ. తొలకరికలుగుపుల్గులు నల్వతేజీలు, పాలు నీరును నేరుపఱుచుపులుఁగు
లంచలు తెలిపిట్టలన నొప్పు హంసలు, క్రౌంచముల్ దనరారు గొంచ లనఁగఁ
గొక్కెరా లనఁగను గొక్కు లనఁగఁ, గొక్కెర లనఁగను గొంగ లనఁగఁ
బరఁగు నభిఖ్యలు బకవిహంగములకు, నట్టువపులుఁగు నాజుట్టుపులుఁగు

తే. నాఁగ నెమ్మన నెమలి నా నమ్మి యనఁగఁ
గేకికి సమాఖ్యలగుఁ జంచరీకములకు
నాఖ్యలు జమిలిముక్కాలి యనఁగ దేఁటి
యనఁగఁ దుమ్మెద నా (నీశ! యభ్రకేశ)                 (12)

టీ. తొలకరికల్గుపుల్గులు = వర్షాకాలమున పారిపోవు పక్షులు, నల్వతేజీలు = బ్రహ్మకు వాహనములు, పాలు నీరును నేరుపఱుచు పులుఁగులు = క్షీరోదకములను వేరుపఱచు నట్టి పక్షులు, అంచలు (ప్ర. హంసలు), తెలిపిట్టలు = తెల్లని పక్షులు, - ఈ అయిదును హంసలకు నామములు. కొంచలు అనగా క్రౌంచపక్షులు. కొక్కరా, కొక్కు, కొక్కెర, కొంగ - ఈ నాలుగును బకమునకు పేర్లు. నట్టువపులుగు = నాట్యముచేయు పక్షి, జుట్టుపులుగు = సిగగల పక్షి, నెమ్మి, నెమిలి, నమ్మి - ఈ అయిదును కేకికి నామములు. జమిలిముక్కాలి = ఆఱుకాళ్లు కలది, తేటి, తుమ్మెద - ఈ మూడును భ్రమరమునకు పేర్లు.

తే. పరఁగు నొడ్డీలు కూకీలు పల్లటీలు
పావురాలును బకదార్లు పావురములు
నాఁగఁ గలరవ పక్షిబృందములపేళ్ళు
(పంకజాతాక్షసన్మిత్ర ఫాలనేత్ర)                (13)

టీ. ఒడ్డీలు, కూకీలు, పల్లటీలి, పావురాలు, బకదార్లు, పావురములు - ఈ ఆరును పావురమునకు పేర్లు.

తే. పుడమిలోపలఁ జదువులపులుఁ గనంగఁ
జిగురువిల్కానితేజి నాఁ దొగరుముక్కు
పులుఁ గనఁగ బచ్చఱెక్కలపులుఁ గనంగఁ
జిలుక యన నొప్పుఁ గీరంబు (శ్రీమహేశ)             (14)

టీ. చదువులపులుగు = మాటాడు పక్షి, చిరువిలుకానితేజి = మన్మధుని వాహనము, తొగరుముక్కుపులుగు = ఎఱ్ఱని ముక్కు గల పక్షి, పచ్చఱెక్కలపులుగు = పచ్చని ఱెక్కలుగల పక్షి, చిలుక - ఈ అయిదును చిలుకకు పేర్లు.

తే. బట్టికాఁ డన గొరవంకపిట్ట యనఁగఁ
బరఁగు శారిక యేట్రింత పసులపోలి
గాడు కూఁకటిమూఁగ నాగను జెలంగు
నిల భరద్వాజమృగంబు (నీలకంఠ)                     (15)

టీ. బట్టికాడు(పా. బట్టుకాడు) గొరవంకపిట్ట - ఈ రెండును గోరువంకకు పేర్లు. ఏత్రింత, పసులపోలిగాడు, కూకటిమూగ - ఈ మూడును భరద్వాజ పక్షికి పేర్లు.

తే. జాలె దేగనఁ గురుజు నా సాళ్వ మనఁగఁ
గణుజు నాఁగను జలకట్టె యనఁగ వేస
డం బనఁగ గిడ్డు నా నోరణం బనంగ
శ్యేనభేదంబు లగు (మహాసేనజనక)                   (16)

టీ. జాలె, డేగ, కురుజు, సాళ్వము, కణుజు, జలకట్టె, వేసడము, గిడ్డు, ఓరణము - ఈ తొమ్మిదియు శ్యేనవిశేషణములకు పేర్లు.

తే. కోటఁ డనఁగను గూబ నా ఘూక మమరుఁ
జిఱుతగూబ యనంగ బసిండికంటి
యనఁగ సకినాలపులుఁ గన నలరుచుండుఁ
బృథివిఁ గనకాక్షి యనుపక్షి (శ్రీమహేశ)           (17)

టీ. కోటడు, గూబ - ఈ రెండును గుడ్లగూబకు పేర్లు. చిఱుతగూబ = చిన్నగూబ, పసిడికంటి = బంగారమువంటి నేత్రములు గలది, సకినాలపులుగు = శకునముల పక్షి - ఈ మూడును బంగారుకంటి పిట్టకు పేర్లు.

తే. పాము సప్పంబు నిడుపఁడు పడగదారి
గాలిమేఁతరి విసదారి కానరాని
కాళ్ళయది చిల్వవీనుల కంటి పుట్ట
పట్టెప ట్టనఁ జను నహి పేళ్ళు భర్గ                (18)

టీ. పాము, సప్పము (ప్ర. సర్పము) నిడుపడు = దీర్గముగా నుండునది, పడగదారి = పడగను ధరించినది, గాలిమేతరి = వాయు భక్షణ సేయునది, విసదారి = విషము ధరించినది, కానరానికాళ్లయది = అగపడని పాదములు గలది, చిల్వ 9రూ. చిలువ), వీనులకంటి = చెవులే కన్నులుగా కలది, పుట్ట పెట్టె పట్టు = వాల్మీకమును బెట్టియును నివాసముగా గలది - ఈ పదియును సర్పమునకు నామములు.

క. ఇల నెంచ రుధిరమున కా
ఖ్యలు నల్ల యనంగ నెత్తు రనఁగ ధరిత్రిం
బొల యీరు వెఱచి నంజుడు
పొల సస నివి పరఁగు మాంసమునకు (మహేశా)         (19)

టీ. నల్ల, నెత్తురు - ఈ రెండును రక్తమునకు పేర్లు. పొల ఈరువు, ఎఱచి, నంజుడు, పొలసు - ఈ అయిదును మాంసమునకు పేర్లు.

క. భర్గుడు కాశీనిలయుఁడు
దుర్గాపతి యొసఁగు ముదముతో నీతిర్య
గ్వర్గు లిఖించినఁ జదివిన
దౌర్గత్యము లనఁచి సంపదలు నిత్యంబున్                 (20)

టీ. ఈ తిర్యగ్వర్గు వ్రాసినను, చదివినను కాశీవిశ్వేశుని దయవలన దారిద్ర్యములు తొలగి సంపదలు కలుగును.

తిర్యగ్వర్గు సమాప్తము