Thursday, June 30, 2016

ఆంధ్రనామసంగ్రహము - 5

ఆ. వటుసమాఖ్య లగును వసుధలోఁ గొండిక
వాఁ డనంగఁ బడుచు వాఁ డనంగఁ
బిన్నవాఁ డనంగఁ జిన్న వాఁడనఁగను
(వినుతగుణసనాథ విశ్వనాథ)              (13)

టీ. కొండికవాఁడు, పడుచువాఁడు, పిన్నవాఁడు, చిన్నవాఁడు - ఈ నాలుగు బాలునికి పేర్లు

సీ. గిటక పొట్టి కుఱుచ గిట్ట గుజ్జనఁగ వా, మనుఁ డొప్పుఁ జను నవ స్మారిపేళ్లు
వెడఁగు వేఁదుఱు వెఱ్ఱి వీఱిఁడి వేఱిఁడి, వెంగలి వెంబర విత్తనంగ
జతురునకును బేళ్ళు జాణ దంట వలంతి, వెరవరి ప్రోడ నేర్పరి యనంగ
ప్రన్ననివాఁడు రూపరి చూడఁగలవాఁడు, చక్కనివాఁడు నా జగతిఁ బరఁగు
తే. సుందరాకారవంతుండు సొగసుకాఁడు
వన్నెకాఁదన శృంగారి వసుధ వెలయు
సంధకునిపేళ్లు చీకు గ్రుడ్డనఁగ మూఁగ
మూవ యన మూకనామముల్ (దేవ దేవ)               (14)

టీ. గిటక, పొట్టి కుఱుచ, గిట్ట, గుజ్జు - ఈఅయిదును పొట్టివాని పేళ్లు. వెడఁగు, వేఁదుఱు, వెఱ్ఱి, వీఱిఁడి, వేఱిఁడి, వెంగలి, వెంబరవిత్తు - ఈ ఏడును మూర్ఖునికి పేర్లు. జాణ, దంట, వలంతి, వెరవరి = ఉపాయము కలవాడు, ప్రోడ, నేర్పరి = నేర్పు కలవాడు - ఈ ఆరును సమర్థునికి పేర్లు. ప్రన్ననివాడు, రూపరి=అందము కలవాడు, చూడగలవాడు= ఇతరులచే చూడతగినవాడు, చక్కనివాడూ - ఈ అయిదును సౌందర్యవంతునికి పేర్లు. సొగసుకాడు = వేడుక కలవాడు, వన్నెకాడు = వన్నె కలవాడు - ఈ రెండును సింగారించుకొనిన వానికి పేర్లు. చీకు, గ్రుడ్డి - ఈ రెండును అంధునికి నామములు, మూగ, మూవ - ఈ రెండును మూగవాని పేర్లు.

కం. కాయముపేళ్ళై వెలయును
మే యన వొడ లనఁగ మేను మెయి యన భోగ్య
ప్రాయము పేళ్ళగుఁ బరువము
పాయము జవ్వన మనంగ (భావజదమనా)               (15)

టీ. మే, ఒడలు, మేను మెయి - ఈ నాలుగు ను శరీరమునకు నామములు, పరువము, పాయము, జవ్వనము, - ఈ మూడును యౌవ్వనమునకు నామములు.

తే. నెఱులు కురులు వెండ్రుకలు నా నెఱక లనఁగఁ
గొప్పు తుఱు మన వేనలి క్రొవ్వెద యనఁ
గేశధమిల్లములు మించుఁ గీలుగంటు
క్రొమ్ముడి యనంగఁ గేశబంధమ్మగు (భవ)         (16)

టీ. నెఱులు,కురులు, వెండ్రుకలు, నెఱకలు - ఈ నాలుగును కేశముల నామములు. కొప్పు, తుఱుము, వేనలి, క్రొవ్వెద (క్రొత్త+వెద) - ఈ నాలుగును స్త్రీల కొప్పునకు పేర్లు, కీలుగంటు, క్రొమ్ముడి (క్రొత్త+ ముడి) - ఈ రెండునును వెండ్రుకలముడికి పేర్లు.

తే. నొసలు నెన్నొసల్ నుదురు నెన్నుదు రనంగఁ
దనరు ఫాలంబు చూడ్కి చూపనఁగ నొప్పు
నాహ్వయము లీక్షణమునకు నక్షికాఖ్య
లలరుఁ గన్ గను కన్ను నా ( నభ్రకేశ)           (17)

టీ. నొసలు నెన్నొసలు, నుదురు, నెన్నుదురు - ఇవి నాలుగును ఫాలభాగమునకు పేర్లు. చూడికి (చూడ్కి) చూపు - ఈ రెండును చూచుటకు పేర్లు. కన్ కను కన్ను - ఈ మూడును నేత్రమునకు పేర్లు.

క. వీను లనఁ జెవులనంగా
జానుగు లన నాహ్వయములు శ్రవణంబులకున్
గౌ నన నడు మనఁగ నభి
ధానము లగు మధ్యమునకు (దరుణేందుధరా)         (18)

టీ. వీను, చెవి, జానుగు - ఈ మూడును చెవులకు నామములు. కౌను, నడుము - ఈ రెండును నడుమునకు పేర్లు

తే. అక్కు ఱొ మ్మెద బోర నా నలరు వక్ష
మాస్యమున కొప్పుచుండు నాఖ్యలు మొగంబు
మోర మో మనఁ బేళ్ళొప్పు నూరువునకుఁ
బెందొడ యనంగఁ గుఱువు నా (నందివాహ)      (19)

టీ. అక్కు, ఱొమ్ము, ఎద, బోర - ఈ నాలుగును వక్షస్థలంబునకు పేర్లు. మొగంబు, మోర, మోము - ఈ మూడును ముఖమునకు పేర్లు. పెందొడ, కుఱువు - ఈ రెండును ఊరువుకు నామములు.

తే. వదనగుగ యొప్పు నోరు నావాయి యనఁగఁ
బల్లు పలు నాఁగ దంతంబు పేళ్లు వెలయుఁ
బెదవి వాతెఱ మోవి యన్పేళ్లఁ దనరు
చుండు నోష్ఠంబు (శీతాంశుఖండమౌళి)        (20)

టీ నోరు, వాయి - ఈ రెండును నోటిరంధ్రమునకు పేర్లు. పల్లు, పలు _ రెండును దంతనామములు. పెదవి, వాతెఱ, మోవి - ఈ మూడును ఓష్ఠమునకు నామములు.

క. కయి యనఁ గైనాఁ గే లనఁ
జెయి యనఁ జై నాఁగఁ జెయ్యి చే వాహస్త
హ్వయము లగు (నన్నపూర్ణా
ప్రియవల్లభ కాశికాపురీవరనిలయా)              (21)

టీ. కయి, కై, కేలు, చెయి, చై, చెయ్యి, చే - ఈ ఏడును కస్తములు.

క. ఎద యన డెందం బనఁగ
మది యనఁగా నెడఁ దనంగ మఱి యుల్లము నా
హృదయమునకు నివి యెసఁగును
విదితంబుగ నాహ్వయములు (విశ్వాధిపతీ)           (22)

టీ. ఎద, డెందము, మది, ఎడద (ఎడ) ఉల్లము - ఈ ఐదును మనస్సునకు పేర్లు.

క. లోఁజె య్యన నఱచె య్యనఁ
గాఁ జెల్లును బేళ్లు రెండు కరతలములకున్
మీఁజె య్యన బెడచెయ్యి యు
నాఁ జనుఁ గరచరమభాగనామములు (శివా)         (23)

టీ. లోఁజెయ్యి=చేతి యొక్క లోపలి ణాగము, అఱజెయ్యి = లోపలి చెయ్యి - ఈ రెండును అఱచేతికి పేర్లు.  మీఁజెయ్యి - చేతియొక్క మీది భాగము, పెడచెయ్యి = చేతికి వెనుకటి భాగము - ఈ రెండును హస్తము యొక్క వెనుకటి భాగమునకు పేర్లు.

ఆ. పొట్ట డొక్క కడుపు బొజ్జ బొఱ్ఱ యనంగ
నొప్పుచుండు నాఖ్య లుదరమునకు
నాభిబీలమునకును నామధేయము లగు
బొడ్డు నాఁగ మఱియుఁ బొక్కి లనఁగఁ            (24)

టీ. పొట్ట, డొక్క, కడుపు, బొజ్జ, బొఱ్ఱ - ఈ ఐదును ఉదరమునకు పేర్లు. బొడ్డు, పొక్కిలి - ఈ రెండును నాభికి పేర్లు.

తే. వెన్ననంగను వీఁపు నా వెనుకమేను
నాఁగఁ జరమాంగమున కొప్పు నామములుగఁ
బుఱ్ఱె తలపాల నాఁ బున్క పుఱియ నాఁగ
ఫాలమున కాఖ్య లై యొప్పు (ఫాలనేత్ర)              (25)

టీ. వెన్ను, వీపు, వెనుకమేను =  శరీరము యొక్క వెనుకటి భాగము - ఈ మూడును వీపుకు పేర్లు. పుఱ్ఱె, తలపాల, పునుక, పుఱియ - ఈ నాల్గును కపాలమునకు పేర్లు.

క. అడు గంజ హజ్జ యనఁగఁ
బుడమిఁ బదంబునకు నామములు విలసిల్లున్
మెడ కుత్తు కఱ్ఱు గొం తన
నడారు గళంబునకుఁ బే(ళ్లనంగధ్వంసీ)            (26)

టీ. అడుగు, అంజ, హజ్జ - ఈ మూడును పాదమునకు పేర్లు. మెడ, కుత్తుక, అఱ్ఱు, గొంతు - ఈ నాలుగును గొంతునకు పేర్లు.

ఆ. బువ్వ వంటకంబు బోనంబు మెతుకు కూ
డోగిరము పసాద మోరె మనఁగ
నన్న మొప్పుఁ జేల మలరుఁ బుట్తంబు దు
వ్వలువ చీర కోక వలువ యనఁగ                 (27)

టీ. బువ్వ, వంటకము, బోనము, మెతుకు, కూడు, ఓగిరము, పసాదము, ఓరెము - ఈ ఎనిమిది అన్నమునకు నామములు. పుట్టము, దువ్వలువ, చీర (చీరె), కోక, వలువ - ఈ నాలుగును వస్త్రమునకు నామములు.

తే. మెసవె నారోగిణమొనర్చె మెక్కెఁ దినియెఁ
గుడిచె నారగించెను, బసాపడియె నమలె
సాపడె ననంగ నొప్పు భోజనము సేసె
ననుటకివి యాఖ్యలై (యీశయభ్రకేశ)            (28)

టీ. మెసవెను (మెసగెను) అరోగిణమొనర్చెను, మెక్కెను, తినియెను, కుడిచెను, ఆరగించెను, పసాపడియె, నమలెను, సాపడెను, - ఈ తొమ్మిదియు భోజనము చేసెననుటకు పేర్లు.

క. నాన యన సిగ్గు సిబ్బితి
నా నివి వ్రీడాపదంబు నామంబు లగుం
బానము సేయుట పేళ్లగు
నానుట త్రాపుటనఁ ద్రాగుటనఁ గ్రోలుటనన్             (29)

టీ. నాన, సిగ్గు, సిబ్బితి - ఈ మూడును లజ్జకు పేర్లు. ఆనుట, త్రాగుట, త్రాపుట, క్రోలుట - ఈ నాలుగును మద్యాది ద్రవ్యముల బానము సేయుటకు పేర్లు.

ఆ. తళియ పళ్లెరంబు తెలె హరివాణంబు
తట్టి కంచ మనఁగ దనరుఁ బాత్ర
చెల్లుఁ జషకమునకు బేళ్లు డబ్బుర కోర
గిన్నె యనఁగ (రజితగిరి నివాస)                   (30)

టీ. తళియ, పళ్ళెరము, తెలె, హరివాణము, తట్టి, కంచము, - ఈ ఆరును భోజనపాత్రమునకు పేర్లు. డబ్బుర, కోర, గిన్నె - ఈ మూడును పానపాత్రమునకు పేర్లు.

తే. నతికిఁ బేళ్లొప్పు జోత దండము జొహారు
మ్రొక్కు జేజే యనంగఁ గేల్ మొగిచెఁ గొలిచె
నెఱఁగెఁ జేమోడ్చె నన నమస్కృతి యొనర్చె
ననుట కివి యాఖ్యలగు (నీశ యభ్రకేశ)          (31)

టీ. జోత, దండము, జొహారు, మ్రొక్కు, జేజే - ఈ అయిదును నమస్కారమునకు పేర్లు. కేల్మొగిచెన్ = చేతులు జోడించెను, కొలిచెను, ఎఱఁగెన్ (ఎరఁగెన్) చేమోడ్చెను = చేతులు జోడించెను - ఈ నాలుగును నమస్కారము చేసెననుటకు పేర్లు.

తే. ఒప్పు శయనించుటకును బన్నుండెఁ బండెఁ
బవ్వడించెఁ బరుండెను బవ్వళించె
నత్తమిల్లె నన న్మఱి మెత్త సెజ్జ
పఱపు పాన్పనఁ తగు శయ్య (ఫాలనేత్ర)        (32)

టీ. పన్నుండెను, పండెను, పవ్వడించెను, పరుండెను, పవ్వళించెను, అత్తమిల్లెను - ఈ తొమ్మిదియు శయనించెననుటకు పేర్లు. మెత్త, సెజ్జ (శయ్య - వికృ సెజ్జ)పఱపు, పాన్పు - ఈ నాలుగును శయ్యకు పేర్లు.

తే. ఒప్పు ధ్వనిపేళ్లు రొదయన నులిపు నాఁగ
సద్దనంగను గూఁత నాఁ జప్పు డనఁగఁ
నలుకు డన రోదనము సేసె ననుట కాఖ్య
లెసఁగు నఱచెను వాపోయె నేడ్చె ననఁగ         (33)

టీ. రొద, ఉలిపు, సద్దు (శబ్దశబ్ద వికృతి) కూత, చప్పుడు, అలుకుడు - ఈ ఆరును శబ్దమునకు పేర్లు. అఱచెను, వాపోయెను, ఏడ్చెను - ఈ మూడును రోదనము చేసెననుటకు పేర్లు.

క. అగుఁ బేళ్లు నీరువ ట్టన
దగ దప్పిము దూప యనఁగ దాహంబునకున్
నగవు నగు నవ్వు నవు నా
నగు నాఖ్యలు హాసమునకు (నగజాధీశా)          (34)

టీ.  నీరువట్టు, దగ, దప్పి, దూప - ఈ నాలుగును దాహమునకు పేర్లు. నగవు, నగు, నవ్వు నవు - ఈ నాలుగును హాసమునకు పేర్లు.

క. చాగము నాఁ బుడు కనఁగా
నీగి యనఁగ నిడుట యనఁగ నీవి యనంగాఁ
దేగము నాఁ బెట్టుడు నాఁ
ద్యాగమునకు నాఖ్య లగుచు ధరఁబరఁగు (శివ)      (35)

టీ. చాగము, పుడుకు, ఈగి, ఇడుట, ఈవి, తేగము (త్యాగ శబ్దభవము) పెట్టుడు - ఈ ఏడును దానమునకు పేర్లు.

ఆ. ఎలసె బెరసె హత్తె నెనసె నదికెఁ జెందె
బొందె దొరసెఁ గూడె నొందె చెనకె
ననఁగ సక్తమయ్యె ననుటకు నివి యాఖ్య
లగు (గిరీశ యీశ యభ్రకేశ)                      (36)

టీ. ఎలసెన్, బెరసెన్, హత్తెన్, ఎనసెన్, అదికెన్, చెందెన్, పొందెన్, దొరసెన్, కూడెన్ ఒందెన్, చెనకెన్ - ఈ పదకొండును ను కలిసి కొనెననుటకు పేర్లు.

Sunday, June 26, 2016

అష్టమహిషీ కల్యాణము - 18

4. చతుర్థ పట్టమహిషీ
శ్రీకాళిందీదేవి వివాహవర్నన ప్రసంగము

యేను గాళిందిని యనున్ కన్యఁ గన్యఁ
గాను శ్రీపతి పతిగాఁ గోరి యిచట
నున్నతిఁ దపము సేయుచునుంటినన్న
మున్నంది కృష్ణుండు మెలత నీక్షించి
యాతపంబునఁ జేయు నాతపంబెల్ల
నాతినీకొనఁ గూడె ననుఁగూడుమిప్పు               (6390)
డనిశంబు భర్తగానాత్మనీవెన్ను
వనమాలినేనయో వనజాప్తపుత్రి
యనుచు నూదార్చి యొయ్యననెదఁణ్ జేర్చి
ఘనతర కుతుకాబ్ధిఁ గడునోల లార్చి
కమలాప్తుఁ డపుడు కమలాప్తు కూర్మి
కొమరితఁ దోకొని కొమరు దీపింప
మును వసించిన వనమునకేఁగుదెంచి
యనుపమ సకలసైన్యంబులు గొలువఁ
బౌరులునల నాకపౌరులుఁ బొగడ
ద్వారకాపురికిఁ దీవ్రనేగుదెంచి                (6400)
వరమణిమునులాది వస్తుసంతతులఁ
బురముకై సేయించి పురమెల్లఁ బొగడఁ
బాండవేయుల సర్వ బంధుజాలముల
వెండియుఁ బిలిపించి విభవంబుమెఱయ
వేదోక్తి వేధవిధు లాచరించి
యాదేవదేవుఁడ డత్యాదరంబొదువఁ
జారు ప్రసూన కాంచనచేల గంధ
భూరి భూషణగణ భూషితుండగుచు
శ్రుతులు ఘోషింప సంస్తుతులతో నాక
పతులు గంధర్వదంపదులుఁ బాడంగ                (6410)
హరిపిత దేవకి యాదవుల్దాము
హరిరాణిఁ గొనివచ్చి యర్థిఁ బూజింప
ఝుల్లరీ కాహళీ శంఖ మృదంగ
వల్లకీధ్వనులు దిగ్విలయంబుఁ బొదువ
దేవకీతనయు డెంతయు వేడ్కతోడ
వైవాహి కోత్సవావని నొప్పుచుండె
నహిశాయి తనయల్లుఁడయ్యె నటంచు
మిహిరుఁడప్పుడు కడుమిన్నంది పొంగి
గ్రహమండలముఁ దారకా మండలమును
బహు మౌనిపతులు సంభ్రమమునఁ గొలువ           (6420)
ఛాయానువృత్తి నిచ్చలుఁ గూడియుండు
ఛాయతోఁ గూడ నచ్చటి కేగుదెంచి
తరుణిఁ బుల్కడిగిన దర్పకాస్త్రంబు
కరణిఁగైసేసి చెంగటనొప్ప కన్యఁ
గనకాంబరుని పాద కమలముల్గడిగి
కనకధారా పూర్వకంబుగానిచ్చె
జలజాతమిత్ర సంజాత నీక్షించి
పలికిరి మునివరప్రముఖలు చెలఁగి
సతిబొమల్గన్ను లెంచఁగఁదగున్మీన
పతులౌటనో గురు భావంబు దాల్చి                     (6430)
తలపోయ నిత్యమూర్తంబైనక తనఁ
దనకౌను పరమాణు తనునెన్నఁదగును
నీలంబు విబువును నిత్యంబునగుట
బాలకీల్గొప్పు నభ్రంబనవచ్చు
నని వితర్కింపుచు నన్యోన్యమిట్టు
లనుమానమునుజెంద నంబుజాక్షుండు
వనజాప్తపుత్రి నుద్వాహమై బంధు
జలములఁ గనకభూషణములం దేల్చి
గ్రహములతోఁ గూడి గ్రహరాజముఖుల
మహితానురక్తి సన్మానంబు సేసి                      (6440)
గణుతింపరాని సౌఖ్యములతో నభ్ర
మణిపుత్రికా సతీమణితోడఁ గూడి
జగములు జయవెట్ట జగదేకనాధుఁ
దగణిత శ్రీయుక్తుఁడై యుండెనంత

5. పంచమ పట్టమహిషీ
శ్రీ మిత్రవిందాదేవి వివాహ వర్ణన ప్రసంగము.

రారాజుహితులుతో రంపుసంపదల
రారాజుఁ దెగడు ధరాధినాయకులు
విందానువిందులు వివరింపఁ గూర్మి
విందైనయట్టి గోవిందుఁడుండఁగను
గురునాయకుని కొఱకొఱ మాటలకును
హరిమేన బావనునాత్మఁ గైకొనక                 (6450)
కలకంఠి ముకురాస్య కంజాయతాక్షి
నలికులాలక బిసహస్త లతాంగి
హరిమధ్య గిరికుచ హరిచక్రజఘన
సరస రంభోరు కాంచనతూణ జంఘుఁ
గిసలయపద వల్లకీవాణి దంట
హసితకోమలకుందయగు మిత్రవింద
యనుపేర యనుజన్మ నాకామపాలు
ననుజన్మునకు నెంతయైన నీమనుచు
ధరమీఁదఁ గల్గునుదారభూనాధ
వరులు గూడఁగ స్వయంవరము చాటింప            (6460)
నావార్త విని కృష్ణుఁడా మిత్రవింద
భావార్థమెంతయు భావించి తెలిసి
మీటలై సోఁగలై మించులై మిగుల
తేటగానొంటి ముత్తియములు దాల్చి
యేణాంకుమై చాయనెక సక్కెమాడు
నాణియంబగు ధౌత నాధరియించి
మృగమద కర్పూర మిళిత చందనము
నిగనిగపుటమైన నెఱిపూఁత పూసి
తరణి శీతాంశుల ధళధళల్గుల్కు
ధరచక్రముల నొప్పు తాళిఁగీల్కొల్పి                   (6470)
బంగారు పువులఁ బచరించునట్టి
చెంగావి దట్టిగా సించి వింతగను
సొలపు గోణముచుంగు సొంపు జూపట్ట
వలివంపు దుప్పటి వలెవాటు వైచి
కళుకుల ముద్దుటుంగరము గీలించి
వలకేలముకులపై వంకిలొలిడించి
కనుపట్టునెఱకూడె కానితనంబు
తన సొమ్మెయనఁగ నెంతయు సొంపు మిగిలి
విహగేంద్రకేతన విలసితంబైన
మహనీయ నవరత్నమయ రథంబెక్కి                   (6480)
యమితబలాన్వితుండై భానుకోటి
రమణ నవంతీపురంబున కరిగి
బహురాజ కోటీరపటు రత్నకాంతి
వహియించునా స్వయంవర భూమినుండ
నురుణు రాకకుఁ బద్మమలరు చందమున
హరిరాక విని పొంగి యామిత్రవింద
జలజంబుతల క్రిందు సవరించినట్లు
జిలుగు దువ్వలువ పింజలు వాఱఁగట్టి
నలువంద నెలవంక నామంబు దీర్చి
కొలఁదిగా నడువఁ గుంకుమ రేఖఁ దీర్చి             (6490)
రవికాంతులొలుకు పురాణహారములు
బవి దీర్చిన కర్ణపత్రముల్దాల్చి
యరవిందశరుని మోహన పాశవితతి
సరవినొప్పెడు పంచసరములు పూని
సిరిమించు నెఱుల కుచ్చెలమీఁద జార
మురవైన మొఱపుల మొలనూలమర్చి
దివి శక్రధనువొప్పు తెఱఁగునుఁ గొప్పఁ
దవిలి చిత్రంపు పూదండ చెన్నొంద
లలితపుష్పిత కల్పలతిక చందమునఁ
గలితభూషణములుఁ గడుసొంపుమిగిలి                 (6500)
వాసుదేవునిఁ బోలువరుఁ గూడుమనుచు
సేనకొప్పున సతుల్సేసఁ బ్రాలిడఁగ
సతులింత నంత నెచ్చెరికలు సేయఁ
జతురంతయానంబు సరసమైనెక్కి
వాణి వాక్యప్రొఢి వరియించు కీర
వాణులప్పుడు ధరావరులఁ జూపంగ
నరుదేర నరుదార నాయింతిఁ జూచి
ధరణీశులును బౌరతరళ లోచనలు
నలిపంక్తి రంగొతొయ్యలి కప్పురంగొ
నెలవంక మురువొయా నెన్నొసల్మురువొ                  (6510)
కలువల మించొ యా కనుల మించొ
జలజంబుబాగొ యా సతిమోముబాగొ
శైలముల్దీరొ యీ చన్నులు తీరొ
నీలాహినలుపొ కన్నియయారునలుపొ
యనఁటులు మెఱుఁగొ యీయంకముల్మెఱుఁగొ
దొనలు వట్రువలొ లేఁదొదలు వట్రువలొ
తలిరుల సొబఁగొ పాదంబుల సొబగొ
తెలియ రాదనుచు నెంతేని జోద్యమంది
తూణంబు నెడలిన తొవయంప కాని
బానంబొ వాని కృపాణంబొయనఁగఁ                  (6520)
గరిసమూహము సొచ్చు కరివైరిపొల్కి
ధరణీశవరుల బృందంబు సొత్తెంచి
విందానువిందులు వెఱఁ గంద మిత్ర
విందకెంగే లరవింద లోచనుఁడు
పట్టి శతాంగంబు పైఁ బెట్టికొనుచుఁ
జుట్టి యున్నట్టి రాజులఁ బాఱబట్టి
పరమకీర్తి ప్రతాప ములతోనమర
వరులు మెచ్చఁగ ద్వారవతికే గుదెంచి
వేదవేత్తలు చతుర్వేదముల్జదువ
వాదిత్రములు పెక్కువ గలఘూర్ణిలఁగ                (6530)
నాగకామినులుఁ బున్నాగకామినులు
బాగుమీఱఁగను శోభనమువాడంగఁ
బటుతరాలంకార భరితుఁడై రత్న
పటల మండిత మంటపంబులోఁ జెలఁగి
సకల బంధువులు నిర్జరులుఁ గీర్తింప
నకలంక గుణబృందయగు మిత్రవింద
నిగమోక్త విధినిఁ బాణిగ్రహంబు
ఖగరాజవాహుండు గావించియంత
నాలేమతోఁగూడ యంగజకేళి
దేలియెంతయుఁ బ్రమోదింపుచునుండె                    (6540)
అవనీశ నగ్నజిత్తను పేరఁ బరఁగు
నవనీధవుఁడు కోసలాధినాయకుఁడు
సురుచిరాకార సంస్తుత గుణోద్ధార
నిరుపమాలంకార నిర్మలాచార

6. షష్ఠ పట్టమహిషీ
శ్రీసత్యకీర్తీదేవి వివాహవర్ణన ప్రసంగము

నిత్యకల్యాణి వర్ణితసత్యకీర్తి
సత్యనావిలసిల్లు చంద్రబింబాస్యఁ
దన తనూభవ వసుంధరఁగల్గి నట్టి
జననాధులడుగ నచ్చటి కేదుదేరఁ
గీలికీలాహ హాకృతుఁగ్రాలు
వాలుఁబోలెడునిడు వాలుఁగొమ్ములును                (6550)
నంభుదితుంగ భంగాలోలకాల
కంబళాయతగళ కంబళంబులును
బంధుర విద్యుత్ప్రభా భాసితోరు
కంధరంబుల బోలు కంధరంబులును
సమధిక శైలాగ్ర చటులశృంగముల
రమణఁ జూప్పడు మూపురములునుం గలిగి
బలిమి శంకరుగిబ్బఁ బడగిబ్బఁ జాలు
లలిమీఱనేడు మల్లరపుఁ గోడియల
నాజవరులకు నారాజు చూపి
యేరాజవరుడైన నీ వృషంబులను                (6560)
బట్టియొక్కటికినిఁ బైదామకమునఁ
గట్టియెంతయు భుజాగర్వంబు నెఱుపు
నట్టి విభుండు వోనరయనాకూర్మి
పట్టి విభుండని పల్కుఁగ భూవరులు
నాయెడ వానితో నరిమురిఁ బోరి
పోయిరి కొందఱప్పుడు జముపురికి
వేయైన నిదికాదు వీడుఁడంచుఁ జడిసి
పోయిరి కొందఱప్పుడు పురంబులకు
వారి శౌర్యములకై విని దాన
వారి యాపనియెంత యని నవ్వు కొనుచు                 (6570)
వాలారుచంద్రిక వన్నియచుంగు
డాలువాటిల్ల మూడానంబుఁ జుట్లి
తరుణారుణోద్దామ ధామసంతతులఁ
బురణింపఁ గెంపుల పోఁగులవెట్టి
యసమసాయకుని మోహన తురంగముల
పసమించు పచ్చకబ్బాయి ధరించి
చుట్టు వజ్రంబుల సొబగు దీపింప
గట్టాణి ముత్తెంపు కడియముల్దాల్చి
తెలిమించు క్రొత్తముత్తెముల గెంటెములు
పొలుచునాణెఁపు పట్టౄ పుట్టంబు గట్టి               (6580)
యచలాగ్రమున నొప్ప హరి కిషోరంబు
రచనజొప్పడ హేమరథవర్తియగుచు
బలములునరుఁడు సంభ్రమలీలఁ గొలువ
బలమును జలమును నేర్పడ శత్రుసమితి
భయమంద గోసలపట్టణంబునకు
రయమునఁ జనుదెంచి రాక్షసాంతకుఁడు
ఎదురేగి యావిభుఁ డిందిరావిభుని
బదివేల తెఱఁగులఁ బ్రణుతించి మ్రొక్కి
సకలోపచారముల్సవరించి భక్తి
నకలంక సింహాసనాసీనుఁ జేయ                        (6590)
నలఘ సౌధాగ్రంబునందు శోభిల్లు
జలజాతనేత్రి కోసలరాజపుత్రి
మరకతశ్యామ కోమలకల్పధాము
నరవిందదలనేత్రు హాటకనేత్రుం
గురువిందరదను నక్రూరాంశురదను
సరసమంజులహాసు చంపకనాసు
ఘనకిరీటోద్దారుఁ గౌస్తుభహారు
ననుపమాయతదేహు నాజానుబాహుఁ
జెలువొందఁ జూచియా శృంగారరసము
పొలుపారవాలుఁ జూపులనే క్రోలుచును                     (6600)
నీ రమేశ్వరుఁడు ప్రాణేశ్వరుండైన
ధారణి నేఁ జేయు తపమే తపంబు
భావింపనేవేల్చు భక్తమందార
మావేల్పు నాభర్తయైయుండుఁ గాక
యరయంగఁ దొలుత భావమున సత్యముగ
సిరివరునేఁ బూజ సేసితినేని
నీ మోహనాకారుఁడెన్ని బాగులను
గామించిననుఁ బత్నిఁగా నేలుఁగాక
యనుచు డెందమున నానవాలమున
ననురాగవల్లిక వలరింపుచుండె                       (6610)
నంతఁ గృషుండుఁ గోసలాధీశుఁ జూచి
సంతసంబునఁ బలుచని నవ్వుమోవిఁ
బెనఁగొన జలద గంభీర వాక్యమున
ననియె భూనాయకులన్యులు వేఁడఁ
దగవైన పూర్వబాంధవము చింతించి
యడిగెద నీ కూఁతుననియె మోదించి
పుడమిఱేడనియె నప్పుడు కృష్ణుతోడ
శ్రీవర భాగ్యంబు సేసితి నాకు
నీవంటి బంధులెన్నిన భూమిఁ గలరె                (6620)
ఐనమున్నొకటి మర్యాద సేసితిని
నీనగంబులఁ బోలు నేడుకోడియల
నుర్విపై నొక్కనాఁడొక త్రాటఁబెనుచు
నుర్వీశునకుగాని నొసఁగఁ గన్నియను
ననియుంటి నీచిత్తమనిన దైత్యారి
విని నవ్వి యట్లకామింతునే ననుచుఁ
దనరూపు పౌరకాంతలు ఱెప్పలిడఁగ
కనుఁ గొన నగరోపకంఠంబునందు
గర్జించి లయకాల కాలమేఘములఁ
దర్జించుఱంకెల దశదిశల్వడఁకఁ                     (6630)
బొదరి చిందకొట్టి భువితల్లడిల్లఁ
గదిసికయ్యమునకు గాలుదువ్వుచును
గొమ్ములు పాతాళ కుహర మేర్పడఁగఁ
జిమ్ముచు నేత్రముల్జేవురింపఁగను
గాలకూటార్చుల కరణిరోషాల
వాలంబులగు ఘనవాలముల్మెఱయ
భాసురోన్నత దిగిభములచందమున
భాసిలు మదవృషభముల నీక్షించి
గట్టిగాఁ దళుకు బంగారుకానె బిగ్గఁ
గట్టిచొల్పడు బాగుగాఁ జుట్టి యపుడు                      (6640)
దానవారాతి నందఱునాలకింప
భూనాధుఁ బచరించి భుజమప్పళించి
యిలబెల్ల గిలగిరులెల్లఁ బెల్లగిలఁ
జలమున నార్చి మచ్చరమునఁ బేర్చిఁ
చటుల మృగాళిపై శార్దూలముఱుకు
ఘననాదబోతులఁ గడిమి వేఁడించి
మల్లడిగొననొక్క మఱిమల్లరముల
వల్లవల్గొమ్ములుద్ధతి నొల్లగిల్లఁ
దల్లడిల్లఁగఁ బట్టి దట్టించి జగతి
ద్రెళ్లంగవైవ సందిచూచు జనులు                           (6650)
ఝల్లున నివిగ నిర్జరులెల్లఁ జెల్లు
జెల్లునీకనియుల్ల సిల్లంగ శౌరి
యుదుటునఁదన బాహుయుగముచేవాని
మెదిచి చాగతఁగొని మెడవల్లెవైచి
పెడవెట్టు కొండలు పెంపెల్లఁ బొలిసి
యడవెట్టుకొనుచు నోండ్రనుచు స్రుక్కఁగను
వడిఁగట్టివైవఁ గవ్వడిమనబావఁ
గడఁక నీక్షించి డిగ్గన నగ్నజిత్తు
ఇచ్చనెంతయు మెచ్చి యిందిరానాధుఁ
గ్రుచ్చి కౌగిటఁ జేర్చికొని సంతసించి                    (6660)
వరతూర్యజల నిస్వనములుఁ నెలఁగ
నరులు గిన్నరులు నెంతయు సంతసింప
లోకేశ భువుఁడు పులోమజా విభుఁడు
నాకమౌనులు దిశానాయకోత్తములుఁ
బరిణయాలోకన పరతఁజొన్నొంద
నలినలోచనలుతోయంబుగా ముద్దు
గిలుకొట్టు శోభన గీతంబువాడ
రమణీయతర నవరత్న వేదికను
గమలాక్షు మహిత శృంగారుఁ గావించి                     (6670)
శృంగార మొకకుప్ప సేసినట్లున్న
శృంగారవతి నాగ్నజితి యనుకన్య
సంకల్పమన్న కోసలరాజు సత్య
సంకల్పునకు నిచ్చె సంకల్పమలర
మురవైరివర వజ్రములు దోయిలించి
తరలాయతాక్షిపైఁ దలఁబ్రాలునించి
తమములో ఖద్యోతతతి ప్రకాశించు
రమణఁ గొప్పన సేసఁబ్రాలు శోభిలఁగ
ముకురాస్య నవరత్నములు దోయిలించి
మకరకుందల ధారి మైసేసనించె                       (6680)
నురువైభవమున వేదోక్తమార్గమున
హరి నాగ్నజితిఁ బెండ్లియాడె నవ్వేళ
రాజకాంతలు రతిరాజుఁ గన్నట్టి
రాజీవనేత్రు విరాజి విగ్రహముఁ
గని సంతసిలి యాత్మఁ గన్యకామణికి
ననుకూల వరుఁ డయ్యెనని పొంగిరంత
నందనందను మామ నవ్యవైఖరుల
విందులకెలమిమై విందుగావించి
యంబరాదులనోలలాడించి సమ్మ                           (6690)
దాంబురాశుల నోలలాడించి మెఱసె
హేమాంబరుండు నయ్యెడ బాంధవులకు
హేమాంబరాదుల నేకంబులొసఁగె
తనుజాత వనజాత దళనేత్రుతోడ
ననుప నుద్యోగించి యయుత ధేనువులు
నగణితాలంకృతులగు రెండు వేలు
మృగలోచనలును దొమ్మిది వేలు కరులు
నన్ని లక్షల తేరు లశ్వరత్నములు
నన్ని కోటులు శూరులై నట్టిభటులు
పరమసాహసులు తొంబది నూఱు కోట్లు
నరణంబుగానిచ్చి నవ్వధూ వరుల                       (6700)
నారూఢిఁ బూజించి యరథంబు మీఁద
నారూఢులుగఁ జేసి నారాజు కొలువ
మెఱుపుతో మొగులద్రి మెఱయుచందమున
దెరవలో శోఉరి యాతేరుపై జెలఁగి
నరునితో ద్వారకానగర మార్గమున
నరుగుచో నావార్తనరసి కోపించి
వెనుకొనిమున్ను దద్వృషభ నిర్భిన్న
తనులైన రాజనందనులెల్లఁ గూడి
పరమ లజ్జా రోష భరితులై వచ్చి
హరిఁ దాకి యిభములు హరిఁ జుట్టు పగిది       (6710)
నపుడు కృష్ణుఁ శాఙ్గమంది యారిపుల
కపుర మాపెదనని గమకించు విధము
భావించి యాయల బలములకెల్ల
నీవేళ నీవేల నేన చాలుదును
దేవ నన్నొక యింత దృష్టింప మనుచును
వేవేగ గాండీవి విల్లెక్కు వెట్టి
గుణ నినాదమున దిక్కులు పిక్కటిల్ల
గణుతింపరాని మార్గన పరంపరల
భూనభోంతరము లప్పుడు నిందనంప
వానలు గుఱియించి వానల మెఱసి                (6720)
రథములఁ దునిమి సారథలఁ గాఱించి
రథికులఁ దెగటార్చి రథ్యముల్గూల్చి
కేతువుల్నరికి పక్కెరలెల్ల వాల్చి
హేతులు సమయించి యేఁపు తూలించి
హరులఁ దుండించి భటాళి ఖండించి
కరుల నిర్జించి భీకరములైనట్టి
కాండముల్బఱపి నల్గడవచ్చు శత్రు
కాండముల్ధరవ్రాలఁ గామోది మోది
శరనిధి మంధరశైలంబు గలఁచు
కరణిఁ బిండిలి వండుగా సేనఁ గలఁపఁ              (6730)
బ్రళయ ప్రభంజన పారవేగమున
శరదాళి వీఁగిన సరవిఁ దద్బలము
బలభేది వజ్రబాణ ఘాతముల
కలికినల్గడలకే పఱివీఁగి పఱవ
దేవేంద్రసుతుఁడు నెంతే వేడ్క నగ్ని
దేవదత్తంబైన దేవదత్తంబు
పూరించెదెసలు నంబుధులు ఘూర్ణిలఁగ
శౌరి యప్పుడు ధనంజయ జయమ్మునకు
మెచ్చి వివ్వచ్చు నర్మిలిఁ బెచ్చుపెరుఁగ
గ్రుచ్చి కౌగిటఁ జేర్చికొని యాదరించి                   (6740)
కన్యతో జయరమా కన్యతో నబ్ధి
కన్యకాపతి ద్వారకాపురంబునకు
నరిగి యాపురవీధినరుఁదేరఁ బౌర
తరుణులు కోసలతనయు నీక్షించి
ముకురమో శశిబింబమో కాదు మోము
వెకరిమా గురుకందు వెలయదుగాన
కలువలొ మగమీలొ కాపు నేత్రంబు
లలవాడు వేడగంబులు లేవుగాన
సరసపూరమొ జలజమొ శ్యామగళము
హరికథావేద్యంబు లవిలేవు గాన                            (6750)
వలుకొందలొ జక్కవలొ కావు గుబ్బ
లలదంతురత ఱెక్కలవిలేవు గానఁ
బులినమో కరిశిరంబొలుకాదు జఘన
లలజారులును నేఱులవిలేవుగానఁ
గాళెలో శరధువో కావులేఁదొడలు
కామక కఠినతల్గలు గవువుగానఁ
రవికాబ్జములొ లత్తుకలొ కావొ పాద
ములు కంఠనకలత్వములు లేవుగాన
నని సన్నుతింప నందందని లింప
జనమవలోకింపఁ జలజలోచనుఁడు                       (6760)
చెలఁగి భూమిసురాశీర్వాదతతుల
విలసిల్లు సదన ప్రవేశంబు సేసి
ప్రణుతింప వసుదేవ బలదేవులకును
బ్రణమిల్లి కలిసి సౌభాగ్యంబు మెఱసి
సౌవర్నగాత్రి కోసలరాజపుత్రి
భావజకేలి శంబరరాశిఁ దేల్చి
యతుల శోభనవతి యమితసౌభాగ్య
వతియునునగు ద్వారవతియేలుచుండె
ఆదట మఱియును నయ్యంబుజోదరుఁడు

Monday, June 20, 2016

ఆంధ్రనామసంగ్రహము - 4

మానవవర్గు

తే. పాఱుఁ డనగఁ బుడమివేల్పు బాఁపఁ డనఁగ
జన్నిగట్టన విప్రుండు జగతిఁ బరఁగు
నొడయఁ డేలిక యెకిమీడు పుడమిఱేఁడు
ఱేఁడు గొర సామి యన నొప్పు నృపతి పేర్లు            (1)

టీ. పాఱుఁడు, పుడమివేల్పు= భూదేవుఁడు, బాపడు, జన్నిగట్టు = యజ్ఞోపవీతమును ధరించువాడు - ఈ నాల్గును బ్రాహ్మణుని పేర్లు. ఓడయుఁడు, ఏలిక, ఎకిమీడు, పుడమిఱేఁడు = భూపాలుఁడు, ఱేఁడు, సామి, దొర - ఈ ఏడు ను క్షత్రీయునికి పేర్లు

సీ. కోమట్లు మూఁడవ కోలమువాండ్రన బేరు, లన వైశ్యనామము ల్దనరుఁ గాఁపు
వాండ్రు నా నాలవవాండ్రు, నా బలిజెవాం, డ్రనఁ జను శూద్రసమాహ్వయములు
వడుగు నా గోఁచిబాపఁడు నాఁగ బ్రహ్మచా, రికి బేళ్లు నడచు ధరిత్రియందు
నాలుబిడ్డలు గల యతఁ డిలుఱేఁడు గేస్తన నొప్పుఁ బేళ్లు గృహాధిపతికి

ఆ. నడవిమనికిపట్టు జడదారి యన వన
వాసి యొప్పునిల్లువాసి తిరుగు
బోడ తపసి కావి పుట్టగోఁచులసామి
యన యతీంద్రుఁ డలరు (నలికనేత్ర)             (2)

టీ. కోమట్లు, మూఁడవకొలమువారు, బేరులు - ఈమూడును వైశ్యునికి పేర్లు. కాఁవాండ్రు, నాలవవాండ్రు, బలిజెవాండ్రు - ఈ మూడును శూద్రునికి పేర్లు, వడుగు, గోఁబాపఁడు - ఈ రెండును బ్రహ్మచారికి పేర్లు, ఆలుబిడ్దలుగల యతండు = పెండ్లాము పిల్లలు గలవాడు, ఇలుఱేఁడు= ఇంటియజమానుడు, గేస్తు - ఈ మూడును గృహస్థుని పేర్లు. అడవిమనికిపట్టు = అరణ్యమునందు ఉండువాడు, జడదారి = జడలను ధరించినవాడు, - ఈ రెండును వానప్రస్థునికి పేర్లు, ఇల్లువాసి తిరుగు = ఇంటిని విడిచిపెట్టి తిరుగువాడు, బోడ, తపసి, కావిపుట్టగోచులసామి = కావిరంగుగల పుట్తగోచులను బెట్టుకొనువాడు - ఈ నాల్గును సన్న్యాసికి పేర్లు

సీ. అమ్మ నాఁ దల్లి నా నవ్వ నాఁ గన్నది, యన మాతృకాఖ్యలౌ (నభ్రకేశ)
అబ్బ నాయన యయ్య యనఁ దండ్రి యన నప్ప, యన జనకాఖ్యలౌ (నగనివేశ)
తోడఁబుట్టనఁగ సైదోడు తోఁబుట్టన, సోదరాహ్వయము లౌ (నాదిదేవ)
భర్తృసహోదరు భార్యకుఁ దోడికో, దలన నేరా లన నలరు (నభవ)

తే. చెలియ లనఁజెల్లె లనఁగను వెలయుచుండు
నాహ్వయములు కనిష్ఠికన్యకు (గిరీశ)
జేష్ఠకన్యకు నాఖ్యలై క్షితిని వెలయు
నప్ప యన నక్క యనఁగఁ (జంద్రార్ధమకుట)         (3)

టీ. అమ్మ, తల్లి అవ్వ, కన్నది _ ఈ నాల్గును మాతకు పేర్లు, అబ్బ, నాయన, అయ్య తండ్రి, అప్ప ఈ ఐదును తండ్రికి పేర్లు, తోడఁబుట్టు (పా. తోడబుట్టగు), తోడఁబుట్టువు, సైదోడు, తోఁబుట్టు (పా. టోబుట్టువు), తోబుట్టువు - ఈ మూడును సోదరునుకి పేర్లు, తోడికోడలు = తనతో సమానురాలగు కోడలు, ఏరాలు = అన్యుని భార్య (ఎరవు+ఆలు) - ఈ రెండును తోడికోడలికి పేర్లు, చెలియలు, చెల్లెలు అను ఈ రెండు చిన్న ఆడుతోబుట్టువునకు పేర్లు, అప్ప, అక్క - ఈరెండును పెద్ద ఆడుతోబుట్టువునకు పేర్లు

సీ. ముగ్ధకుఁ బేళ్ళగు ముగుద యనన్ ముద్ద, రాలు నా గోల నా బేల యనఁగ
గట్టివాయి యనంగ గయ్యాళి యన ఱాఁగ, యన ధూర్తసతికి నాహ్వయము లమరు
నైదువ నాఁగము నాఁ ముత్తైదువ నా నయి, దువరాలు నా బుణ్యయువతి వెలయు
మృతచిరంటికి నాఖ్య లెనఁగుఁ బేరంటాలు, నాఁగను జిక్కిని నా ధరిత్రి

తే. గేస్తురా లనునాఖ్యచే గృహిణి వెలయు
నాలు పెండ్లాము రాణి యిల్లా లనంగ
భార్య దనరును దొత్తన బానిసె యన
వరవుడన దాసికాహ్యలౌ (గరళకంఠ)         (4)

టీ. ముగుద, ముద్దరాలు, గోల బేల - ఈ నాలుగును పదునారు సంవత్సరములు వయసు గల గల పడుచునకు పేర్లు, గట్టివాయి = పెద్దగొంతు కలది, గయ్యాళి, ఱాగ - ఈ మూడును ధూర్తస్త్రీకి పేర్లు, ఐదువ, ముత్తైదువ, అయిదువరాలు (మంగళసూత్రము, పసుపు, కుంకుమము, గాజులు, చెవ్వాకు అను ఐదు వస్తువులు గలది), - ఈ మూడును సుమంగళియగు స్త్రీకి పేర్లు, పేరంటాలు, జక్కిని - ఈ రెండును మృతినొందిన ముత్తైదువరాలికి పేర్లు, గేస్తురాలు, ఆలు, పెండ్లాము, రాణి ఇల్లాలు, - ఈ అయిదును భార్యకు పేర్లు, తొత్తు, బానిసె, వరపుడు - ఈ మూడును దాసికి పేర్లు.

సీ. కన్నియ కన్నె వాఁ గన్యకుఁ బే ళ్ళొప్పు, జవరాలు కొమరాలు జవ్వని యనఁ
దనరు యువతి ప్రోడ యన గట్టివయసుది, యనఁ బ్రౌడ దాల్చునీ యాహ్వయములు
ముసలి మిండలకోర ముప్పదియాఱేండ్లు, చనినది యనుపేళ్ల నెనయు లోల
ముసలిది ముదుసలి ముదియ పెద్దన నివి, యాఖ్యలై తనరు వేధ్థాంగనకును

ఆ. చెడిప ఱంకులాడి చెడ్డతొయ్యలి వెలి
చవులుగనిన దనఁగ జార దనరు
నిలను విటులదూత యెడకాఁడు కుంటెన
కాఁ డనంగఁ దనరుఁ (గరళకంఠ)         (5)

టీ. కన్నియ, కన్నె - ఈ రెండు ను పెండ్లికాని పడుచు పేర్లు. జవరాలు, కొమరాలు, జవ్వని - ఈ మూడును యౌవ్వనయువతికి పేర్లు. ప్రోడ, గట్టివయసుది = దిటవైన వయసు గలది - ఈ రెండును ముప్పది యేండ్ల వయసు గలదాని పేర్లు, ముసలి, మిండలకోర, ముప్పదియాఱేండ్లు చనినది - ఈ మూడును లోలస్త్రీకి పేర్లు. ముసలిది, ముదుసలి, ముదియ, పెద్ద  - ఈ  నాలుగును వృద్ధాంగనకు పేర్లు. చెడిప, ఱంకులాడి, చెడ్డతొయ్యలి = చెడు గుణము గల యాడుది, వెలిచ్వులుగనినది= పరపురుషుల వలన పొందు మరిగినది - ఈ అయిదును వ్యభిచారిణికి పేర్లు. ఎడకాఁడు, కుంటెనకాఁడు = స్త్రీ పురుషులను చేర్చునట్టివాడు - ఈరెండును విటునిదూత పేర్లు.

తే. వేల్పుబానిసె వెలయాలు వేడ్కకత్తె
లంజె బోగముచాన వెల్లాటకత్తె
పడపుఁజెలి యాటచేడియ గడనకత్తె
నాఁగ నివి వేశ్య కాఖ్యలౌ (నగనివేశ)       (6)

టీ. వేల్పుబానిసె = దేవతల పనికత్తె, వెలయాలు = రొక్కమునకు వచ్చెడి భార్య, (వెల+ఆలు=వెలయాలు), వేడ్కకత్తె, లంజె, బోగముచాన = అనుభవించుటకైన స్త్రీ, వెల్లాటకత్తె (పెల్లాట్ల కత్తె) = ఎక్కువ నాత్యము చేయునది, పదపుఁజెలి = స్రవ్య సంపాదనము చేసెడి స్త్రీ (పడపు + చెలి), ఆటచేడియ = ఆటాడునట్టి ఆడుది, గడనకత్తె = సంపాదన చేయు స్త్రీ - ఈ ఆరును బోగముదాని పేర్లు.

ఆ. వెచ్చకాఁడు బొజఁగు వేడుకకాఁడు మిం
డండు ననుపుకాఁడు మిండగీఁడు
లంజెకాఁడు నాధరం జనుఁ బల్ల వ
నామధేయములు (పినాకహస్త)                (7)

టీ. వెచ్చకాఁడు = ద్రవ్యవ్యయము చేయువాడు, బిజగు, వేడుకకాఁడు = సొగసు కలవాడు, మిండడు, ననుపుకాఁడు= మెత్తదనము గలవాడు, మిండగీఁడు, లంజకాఁడు = లంజె కలవాడు - ఈ ఏడును విటుని పేర్లు

ఆ. కోడెకాఁ డనంగ గోవాళ్లు నాఁగను
యువజనాఖ్య లొప్పుచుండు రెండు
నాగవాస మనఁగ నామ మౌ వేశ్యాజ
నంబుమేలమునకు (నంబికేశ)                (8)

టీ. కోడెకాఁడు = యౌవ్వనవంతుడు, గోవాళ్లు = యౌవ్వనము గలవాడు (గోవ+వారలు = గోవాళ్లు) - ఈ రెండును ప్రాయముగలవానుకి పేర్లు, నాగవాసము ఇది వేశ్యజన కూటమునకు పేరు.

సీ. నెలఁతుక క్రాల్గంటి పొలఁతుక ముద్దియ, వ్చాలుఁగంటి మగువ పడఁతి మడఁతి
చెలి మచ్చకంటి యుగ్మలి యింతి తొయ్యలి, నవలా కలువకంటి నాతి గోతి
పూఁబోఁడి చిగురాకు బోఁడి పైదలి మించు, బోఁడి ముద్దుల గుమ్మ పొలఁతికొమ్మ
ప్రోయా లువిద తీఁగబోఁడి చేడియ యించు, బోఁడి యన్ను వెలంది బోటీ జోటి

తే. చాన తెఱవ వెలందుక చామ లేమ
చెలువ యెలనాగ చిలకలకొలికి కలికి
తలిరుఁబోఁడి యలరుఁబోఁడి నెలఁత పొల్తి
గరిత యతివ నా స్త్రీ సమాఖ్యలు (మహేశ)               (9)

టీ. నెలఁతుక, క్రాల్గంటి = ప్రకాశించెడి కన్నులు గలది, పొలంతుక, ముద్దియ, వాలుఁగంటి= వెడల్పు నేత్రములు గలది, మగువ, పడఁతి, మాడఁతి, చెలి, మచ్చెకంటి = మీననేత్ర, ఉగ్మలి, ఇంతి, తొయ్యలి, నవలా, కలువకంటి = కలువలను పోలు కన్నులు గలది, నాతి, గోతి, పూఁబోఁడి = పువ్వువంటి శరీరము గలది, చిగురాకుబోఁడి = చిగురువంటి మేను గలది, పైదలి, మించుబోఁడి = మెఱపు వలె వెలిగెడు స్వరూపము గలది, ముద్దులగుమ్మ = ముద్దుల మూట గట్టునది, పొలఁతి, కొమ్మ, ప్రోయలు, ఉవిద, తీఁగెబోఁడి = తీగెవంటి శరీరము గలది, చేడియ, ఇంచుబోఁడి = చెఱకువలె ప్రియమైన శరీరము గలది, అన్ను, వెలది, బోటి, జోటి, చాన తెఱవ, వెలందుక, చామ, లేమ, చెలువ, ఎలనాగ, చిలుకలకొలికి = చిలుక ముక్కు వంటి కన్నుల కొనలు కలది, కలికి, తలిరుబోడి = చిగురువలె మెత్తని దేహము గలది, అలరుబోడి = పువ్వువంటి మెత్తని దేహము గలది, నెలత, పొల్తి, గరిత, అతివ - ఈ 48 యును స్త్రీకి పేర్లు.

తే. చెలిమి నేస్తంబు పొందు నా స్నేహ మలరు
నెచ్చెలి యనుంగు సంగాతి నేస్తకాఁడు
సంగడీఁ డనఁ జెలికాఁడనంగఁ దనరు
స్నేహితునకు సమాఖ్యలు (శ్రీమహేశ)              (10)

టీ. చెలిమి నేస్తము, పొందు - ఈ మూడును స్నేహమునకు పేర్లు. నెచ్చెలి, అనుంగు, సంగాతి, నేస్తకాఁడు, సంగడీఁడు, చెలికాఁడు - ఈ ఆరును స్నేహితునకు పేర్లు.

సీ దొంగ తెక్కలికాఁడు దొరకోలుసన్నాసి, ముచ్చెత్తుబరికాఁడు ముడియవిడుపు
తెరవాటుకాఁడు కత్తెరదొంగ చేవాఁడి, కాఁడు వల్లడికాఁడు కన్నగాఁడు
మునిముచ్చు గడిదొంగ యనఁ దస్కరాఖ్యలౌఁ, జెండిపోతు గరాసు మొండికట్టె
టకటొంకు టాటోటు టక్కులాడు పిసాళి, టక్కరి ముడికాఁడు ఠవళికాఁడు

తే. కల్లరియు గొంటు కైలాటకాఁడు చెడుగు
బేరజము కుచ్చితుఁడు దోసకారి చెనఁటి
పాలసుఁడు నాలిబూతంబు పలువ తులువ
కూళ గడు సన వర్తిల్లు గుజనుపేళ్లు        (11)

టీ. దొంగ, తెక్కలికాఁడు= బందిపోటు వేయువాడు, దొరకోలు సన్నాసి= వేషముదాల్చి యితరులను నమ్మించి సొమ్మూపహరించుకొని పోవువాడు, ముచ్చు, ఎత్తుబరికాడు, ముడియవిడుపు = ముడివిచ్చి యెత్తుకొని పోవువాడు, తెరువాటుకాడు = దారి యడ్డగించి కొట్టి తీసుకొని పోవువాడు, కత్తెరదొంగ = కత్తిరించి దొంగిలించువాడు, చేవడికాడు = చేతిపనితనము గలవాడు, వల్లడికాడు = కొల్ల పెట్టువాడు, కన్నగాడు = కన్నము వేసి దొంగిలించు వాడు, మునిముచ్చు = మునివలె మౌనముతో ఏమీ తెలియనట్లుండెడివాడు, గడిదొంగ = ఆంతర్యము నెరింగినవాడు - ఈ పదమూడును దొంగకు పేర్లు, చెండిపోతు = మూఢబుద్ధి కలవాడు, గరాసు, మొండికట్టె, టకటొంకు, టాటోటు, టక్కులాడు = కల్లలాడువాడు, పిసాళి, టక్కరి, ముడికాడు, ఠవళికాడు = మోసము కలవాడు, కల్లరి = బొంకులాడు వాడు, గొంటు, కైలాటకాడు = మాయోపాయముల నెరిగినవాడు, చెడుగు, బేరజము, కుచ్చితుడు, దోసకారి = పాపములు చేయువాడు, చెనటి, పాలసుడు, నాలిభూతము, పలువ, తులువ, కూళ, గడుసు - ఈ ఇరువదినాలుగు కుత్సితునకు పేర్లు.

ఆ. పాప బుడుత చిఱుత పట్టి సిసువు కందు
కూన నిసువు బిడ్డ కుఱ్ఱ బొట్టె
యనఁగ శిశుసమాఖ్య లగుఁ గొమరుండు నాఁ
గొడుకు నాఁ కుమారకుండు వెలయు                  (12)

టీ. పాప, బుడుత, చిఱుత, పట్టి, సిసువు (శిశు శబ్ధభవము) కందు, కూన, నిసువు, బిడ్డ, కుఱ్ఱ బొట్టె - ఈ పదకొండు శిశువునకు పేర్లు. కొమరుడు, కొడుకు - ఈ రెండును పుత్రునిపేర్లు

Friday, June 10, 2016

అష్టమహిషీ కల్యాణము - 17

3. తృతీయ పట్టమహిషీ
శ్రీ సత్యభామాదేవీ వివాహవర్ణన ప్రసంగము

ననుపమనుత ధామయగు సత్యభామ
యను కన్యకామణి నామణినపుడు
కొని శౌరిఁ జేరి నూల్కొను భీతితోడ
ధరసాగి మ్రొక్కి హస్తంబులు మోడ్చి
కరుణాకలాపాంగ కమలాంతరంగ
యనఘ శరణ్య నాయపరాధ మెడయ             (5890)
వనితాశిరోమణి వనజాప్తమణియుఁ
గానుకగా నీవు గైకొమ్మటన్న
నాననజితసోమయగు సత్యభామఁ
గొనకొన్న ప్రేమచేఁ గొని సంతసించి
దనుజేంద్రజిత్తు సత్రాజిత్తుఁ జూచి
యీ వేళమాణిక్యమే నొల్ల నాకు
నీ వధూమాణిక్యమే చాలుననుచుఁ
జతుర వాచామృత సారంబుచేత
నతని శోకాగ్ని చల్లార్చెనంతటను
బలుఁడు పురంబు దర్పణచామరాది               (5900)
లలితంబుగాఁగ నలంకరింపించె
బలరామునానతి బలసహోదరుఁడు
సలలిత మంగళస్నానంబుఁ జేసి
చుంగులై కాఱు మించులఁ గెరలించు
బంగారురెంటెంబు బాబుగాఁ గట్టి
యాతత మణిమయంబై సూర్యకోటి
తీతిఁ జూపట్టు కిరీటంబు దాల్చి
రత్నకరాత్మజా రత్నానుజన్మ
రత్నసంకలిత హారంబులు పూని
కడివోనిపూబాసికము సవరించి                    (5910)
వడి వివాహుండు వివాహ మంటపము
నడుమశోభిల్లెఁ గాంతాజనంబపుడు
తడయకెంతయు ధళధళలుట్టిపడుచు
నాణెంబులగుచు విన్నాణంపు వగల
రాణించు చీనాంబరబులు గట్టి
నామమున్ రాచ యందముగఁ జేలోజు
మామకోయనియను మానింపఁ దీర్చి
మెఱయు చక్కెరవింట మొదలు తుమ్మెదల
దరము క్రొన్నెఱులు బిత్తరముగా దువ్వి
సిరులఁ జూపట్టు బాసికములు గట్టి              (5920)
సరసరత్నముల సూసకములమర్చి
ససువత్తగలనగవుల సయ్యాటమాడు
నొసపరినెమ్మోము నొకకొంతవంచి
జిలుఁగుమేలతికల చెఱఁగు లల్లాడ
నలఘు శోభనవతియగు జాంబవతిని
హసితనిర్జిత భామయగు సత్యభామ
నసమానలగు చెలులటకుఁదో తేర
నపుడు సత్రాజిత్తుఁ డాజాంబవంతుఁ
డపరిమితానందులగుచుఁ బూజించి
పంకజాక్షుల మధుపర్క పూర్వముగఁ                (5930)
బంకజాక్షునకు శోభనవేళ నొసఁగ
నెలుఁగెత్తి నిజపురోహితుఁడు సువ్రతుఁడు
సలలిత మంగళాష్టకములు చదువఁ
దిరమగు ప్రేమనత్తెఱనిక్కి విప్ర
వరులు దీవెన విప్రవరుల చెలంగి
తళుకు చూపులకల్వ దండలొండొరుల
గళములఁ దగిలి ప్రకాశింపుచుండఁ
గదిసి ముఖావలోకనములు జేసి
అదనుతో విష్ణుఁడగు విషుఁడంతఁ
తొలి తొలి నాల్గువేతులు దోయిలించి                   (5940)
పొలుపొంద నవరత్నములు ముంచి మించి
కలహంసికా యుగ్మకము చెల్వమొదవు
తలిరుఁ బోడుల మీఁదఁ దలఁబ్రాలునించె
నపుడు దోయిళ్ల గన్యామణుల్మణులు
నిపుణతనించి శ్రీనిలయుపైఁ జెలఁగి
కచభరంబులు వెనుకకు వీఁగనచల
కచకుంభములు ముద్దు గునియంగనిక్క
తలఁబ్రాలు నించి రత్తఱిమరువాడి
చిలుకు చూపులు ముద్దుఁ జిలుకు భామినులు
చిలుపగాలికిని జెంజి గురులు బెళుకు                 (5950)
చెలువున మోవులు చీమంతకదల
శుకపిక నికరంబు బోడుగాఁ గూడి
సుకుమార గతిఁ బల్కు సొబగు దీపింప
బిసరుహాక్షుని కూర్మి పేర్మి వర్ణించి
పసమించ శోభనాల్పాడిరీ రీతిఁ
గన్యకామణుల నాగమవిధి నబ్ధి
కన్యకాధవుఁడు లోకములు గీర్తింప
పరియించె గీర్వాణవరులు భూవరులు
వరనుతుల్సేసిరి వసుమతీసురులు
అతిమోదమున వివాహంబును గోరి                     (5960)
సుతులకు శౌరిసంస్తుతలు నేర్పుచును
ప్రాకుపండ్లూడి వెల్వెడఁగ నేత్రములు
చీకిలింపుచుదిట్ట చేతులు సాచి
పనస చక్కకఁ జెప్ప పనసయటంచుఁ
దనయ శిష్యులకు వేదముఁ జెప్పికొనుచుఁ
జెవినెఱ్ఱ పోఁగు దాల్చిన వారినెల్లఁ
దవిలి వేఁడుచు నక్షతంబు లిచ్చుచిను
గ్రాసమిప్పింపుఁడు కాదేనియొక్క
కాసైనదానమీఁ గదరేయటంచు
బదుగురైదుగురొక్క పౌఁజుగాఁ గూడీ              (5970)
పదరి యందలములో పలివానినైన
లోఁగక పల్లకిలో వానినైన
వీఁగక తుంపురుల్వె డలంగఁ బెద్ద
యెలుఁగున నడిగి వారిచ్చినందులకు 
నలయపాళ్లకును దిట్లాడంగవారి
సతులంత పతులతో సహభోజనములు
మతులఁ గాంక్షించి సమ్మతుల నొండొరులు
అచ్చికూచక్క వోయకు మంచి మంచి
యచ్చావధానుల యక్కచ్చిలచ్చి
అచ్చిబూరెల బుచ్చి యందఱుమీరు                    (5980)
వచ్చెదరే మన వారందఱిప్పు
డాయెడ హరి వివాహంబును గోరి
పోయిరే మనమును బోవలెస్సగును
పప్పుఁనేతులు  పెర్వు బంతులు బట్టి
గుప్పుదు రట్టేని కూర్కొని త్రావ
సారంపు వాసన సగుడమైనట్టి
వారినెవ్వారి నెవ్వారికోనైన
చాఁపట్టులును బాయసము సొజ్జి బూరె
లోఁపినవారల కోఁపంత కొలది
కలలోన గంజియే కాని మాయత్త                (5990)
పిలిచి యొకింతైనఁ బెట్టదన్నంబు
నడివచ్చెననుచు వేసరియప్పి గాని
వడువువాహుఁడ యింత వంఠంబు వెట్టె
తడిలేని త్రావుడు త్రావంగఁ జంటఁ
దడీలేదు పాపఁడు ధరియింప నీఁడు
తడవేల కుడువఁబోదమురారె యొడలు
కడిగికోఁగదరె యోకైకలారనుచుఁ
దాలికల్గట్టి చెంతలఁగొంత జాఱ
పాలముల్పచ్చగాఁ బసుపులు పూసి
దళముగా నవ తైలధారతో మెదిచి              (6000)
వెలయఁ జెంద్రపు బొట్లు వింతగాఁ బెట్టి
పచ్చనక్షతములాపై నిగడిచ్చు
విచ్చుటాకులు వెడవెడఁ జుట్టి తాల్చి
కాటుక కన్నులఁ గలయంగ నలఁది
.......................
బలువిడి నెఱకల బారగాఁ దివిచి
నులిచిన పెనుబొగ్గు నూళులువైచి
పాడువారినయట్టి పల్ల వెంటుకలు
కూడ దువ్వుచునులి కొప్పులు వెట్టి
కడుముదుకగు చాయగల చీరలెల్ల                 (6010)
ముడూకులనొరయంగ ముఱియుచుఁ గట్టి
చతురాస్యుడాస్య రసంబుల నిట్లు
లతివలఁ గావించె ననిజనుల్వొగడఁ
గన్నబిడ్డలను జంకలఁ బెట్టిమున్ను
మున్నచెంతలఁ బెను మూకగా నడువఁ
గుసిగుంపు నడకల కోడెబాపెతలు
అసమాన గతివచ్చి నావిప్రవరులు
సతులతో సుతులతో జాడ్యంబు దేఱు
గతులతో రుక్మిణీకాంతుని జేరి
కరములు చూఁచి యాగమములు చదివి              (6020)
హరి నీకు వేదోక్తమాయుష్యమస్తు
కంటగించని నీదు కల్యాణ మహిమ
వింటిమి మునుపని వింటిమీ వేళ
కృష్ణయొడ్డుననుండి కృష్ణమాయాత్మ
తృష్ణ దీర్చె దవని తివిరివచ్చితిము
పూనిన కార్పణ్యముడుగు సువర్ణ
దానంబు పరమాన్న దానమిప్పింపు
వరదుఁడవీవయీ వలయును గాక
యరయనన్యుల కీయ నలవియే కృష్ణ
యన విని హరి నవ్వి యారీతి విప్ర                   (6030)
జనములకెల్ల భోజనము గావించి
భూరి రత్నాంబర భూషణావలులు
భూరిగా నొసఁగి యప్పుడు వీడుకొలిపి
నీల నీలాం బుదనిభ దేహుఁ డపుడు
బాలేందుసమ ఫాలబాలలతోడ
సమరభూపాలంబు చయ్యన నెక్కి
........................
ధరదివ్య భేరివాద్యములు వాద్యముల
యురుతర ఘోషంబు లుడువీధిఁ బొదువఁ
గమ్మవిల్కాని సృంగారంపు తరువు                      (6040)
కొమ్మలోయన నొప్పుకొమ్మలంతంత
నురుతరాయత నేత్రయుగళ భావంబు
అరవిందముల మూయ నారతులొసఁగఁ
బురవీధినేగ గోపురవరద్రాజ
తరుణు లాసతులా సౌందర్య మీక్షించి
ఘననీల ఘనమిరుఁ గడలఁ జూపట్టు
మినుకైన క్రొక్కాఱు మెఱుఁగులో కాక
లలితేంద్రనీల శైలముల పార్శ్వముల
దలకొత్తు కనకలతాయుగ్మకంబొ
గట్టిగా నడుమునఁ గాంచనాంబరుఁడు              (6050)
చుట్టు బంగారుదట్టి చుంగులోయనఁగ
నలినాయతాక్షులనలు వెన్ని మఱియు
మృగనేత్రనాతోడు మొలఁతుకకొప్పు
గగన నీలిమకన్నఁ గప్పౌనొకాదొ
యన మఱియును గొప్పులట నవ్విధమున
వెనుకకుమఱి విఱ్ఱవీఁ గంగవలదె
చెలియ నీగురునాన చెలువ నేత్రములు
కలువల కన్నఁ జొక్కలౌనొ కావొ
అవునే మఱియు గన్నులట నివ్వివిధమునఁ         (6060)
గవగూడి తళుకులఁ గనుపట్టవలదె
కుసుమాంగి నీయాన కొమ్మకెమ్మోవి
కిసలయంబున కన్నఁ గెంపౌనొ కాదొ
యడర మఱియు మోవులట నవ్విధమున
వడిఁదేనిఁ జాటజొట వడియంగవలదె
నీకనులాన యన్నెలఁత కర్ణములు
శ్రీకారములను మించినవౌనొ కావొ
యతివ మఱియు వీనులట నవ్విధమున
జితనవసంజ్ఞలై చెలువందవలదె
అని పెక్కుగతుల నయ్యంబుజాననలు              (6070)
కొనియాడ సౌందర్యగుణ హారి శౌరి
యలఘుశోభాకరంబగు పురంబెల్ల
వెలయంగ మెఱసి యవ్వెఁలదులతోడ
సుముకులై సుమన్నస్సుల్సుమవృష్టి గుఱియ
రమణీయ నిజమందిరమునఁ బ్రవేశించి
యతుల యౌవనసీమయగు సత్యభామ
కతిమోదమునఁ బ్రసేనాగ్రజుఁ డపుడు
సామజ తతులతో సతులతోఁ గూడ
నామణినర్పించె నరణంబుగాఁగ
దేవతల్ధారుణీ దేవతల్వొగడ                  (6080)
దేవకీతనయుఁడెంతేవేడ్కనుండె
చటుల నిందా సర్వ సర్పారియగుచుఁ
గుటిల పాతక దైత్యకుల చక్రవర్తి
ధరమించునిట్టి చిత్రపు చరిత్రంబు
వర చతురతర కావ్యము సేయువారి
కున్నతోన్నతమతి నొకమాఱు పేరు
కొన్నవారలనుమాఁ కొన్నవారలను
తాపంబు లఖిలనిందలు చెందవమిత
పాపముల్వాయు సంపదలెల్లడాయు
కమనీయ గుణహారి కమలావిహారి                   (6090)
యమరారికుల హారి యౌ శౌరియంతఁ
గెంపు మించిన తురంగీలాగి వెట్టి
సొంపుగానందుపైఁ జొక్కంబుచుట్టి
మెఱుఁగుఁ జుక్కల మిసమిస తేటలెల్ల
మఱపించు నవకుందమాలిక వైచి
యకలంకమై కెంపుటంచులు గల్గి
శుకవర్ణమైన యంశుకము ధరించి
కిసలయవాదనా కృతులైన శ్రుతులు
మిసిమి యందంబుతో మించుకందంబు
కడువెడఁ దైచెన్ను గలిగిన వెన్ను                (6100)
నుడురాజుపూర్ణ తనొందు పిఱుందు
నరుణాంశుధామంబులైన రోమములు
తరుణేందుమై మించుఁ దలపించుచుంచు
నలఘు తేజోజ్వాలమైన వాలమును
గలుగు నుత్తమ హయకంఠీరవమును
సంజోగ మొనరించి సాహిణియెదుట
రంజిలి నిలిపి పరాకంచుఁ బలుకఁ
దననిటు కేలిబిత్తర పల్లెవాటు
గనుఁగొని జనులు చొక్కఁగఁ బదాగ్రమున
నిరతుఁడై యంక వన్నియమెట్టి సర్ప               (6110)
హరతురంగుఁడు తురంగారూఢుఁ డగుచు
నిండిన నిజకీర్తి నికరంబులనఁగఁ
బుండరీక ద్వయంబునుఁ జెంతనలర
నెలమి భూనాధులు హేమకాండముల
విలసిల్లుచుండెడు వీఁచోపులిడఁగ
కుడినీరు బిందియ కుంచ కాళాంజి
యడపంబుగిండియు నందంపు సురటి
మొదలైన యూడిగములఁ దాల్చి కదిసి
పదరక చెదరక పరిజనంబరుగ
నతిభయావహ మహాహవభూ ఖురాగ్ర                 (6120)
హతి కంపితారి కరాళింగరాళి
నరిశంభ భీకరుఁడగు నరుండెక్కి
యురుతర గతుల రాహుతులతోనడువ
దేవ! హెచ్చరిక దైతేయారి! యనుచు
ఠీవిమైమున్న కటికవారునడువ
నలరు శంఖ ధ్వనులడరంగ దైత్య
కులవధూ గర్భార్భకులు రెంజితుంజి
యఱి ముఱిమరువేపనా వాద్యగతులఁ
గుఱుచల నిడుదలఁ గూడి వాయింప
సన్నయెఱింగి యాసన్న కాళియులు                   (6130)
సన్నలోనుగఁ గూడి జమళిఁ బూరింప
యరి భీషణాకారియగు భేరిరవము
ధరనభోంతరము పాతాళంబు బొదువ
ఢక్కాహు ఢుక్కాది ఢమ ఢమ ధ్వనులు
దిక్కులు నిండి యెంతే భోరుకలఁగ
కడిఁదీ హెగ్గళ్లు హెగ్గెడికత్తియలును
బడిబడివడి బరాబరి సేయుచుండ
వాలుఁ గన్నులు రాణి వాసముల్చాలు
కీలుచుమ్మల పల్లకీలెక్కియరుగఁ
గనకభూషల పటికలనంబువారి                  (6140)
ఘనతర వస్తుసంఘములచే మిగుల
నలరుచువెక్కసం బగు బొక్కసంబుఁ
బలువేసడంబులు భరియించినడువ
నమృతాన్నవర కాంక్షితాధరబింబ
రమణులనగు వారరమణులే తేర
రాజులు భటవీరరాజులుఁ గొలువ
వాజిదాఁటించి భావజగురుండపుడు
కేలవాగియ చక్కఁ గీలించి కుదిచి
తాళముల్ద్రొక్కించి దాఁటి యాడుచును
జోడనఁ గొనిపించి సొగసుగా జుట్టి            (6150)
వేడెంబు వడినడ్డ వేడెంబు ద్రోలి
నిగుడంగఁ గుఱుచల నిడుదలనూకి
మగిచివైచుచుఁగేల మస్తరించుచును
పొడకట్టి జనపదంబులు నదంబులును
కడతెంచి పోయి పంకజలోచనుండు
వృషభాజిద్వాది విస్ఫూర్తి గలిగి
విషధరోత్తంస నివేశంబు పోలె
వరుణ కౌశికముఖ్య వర్ణితంబగుచు
వరుసనెన్నఁగ దిశావలయంబు పోలె
ఘన పద్మపత్ర ప్రకాశత కలిగి             (6160)
గనుపట్టు గగన మార్గంబునుం బోలె
నందమై నిరతిశయానందమొసఁగు
బృందావనము గల్గి పెంపొందువనము
కనుఁగొని సొత్తెంచి కాంతలుఁ దాను
వనకేళిఁ దవిలి యవ్వసుదేవు చూలి     
కమ్మగా వాసనల్గ్రమ్మఁగా నొక్క
కొమ్మపూఁ గొమ్మగై కొమ్మనియొసఁగ
మంజీర కుచయోర్తు మంజుల కుంజ
మంజరులొసఁగ నమ్మాధవుండలరి
విరిమొల్లనొల్లను వెలఁది నీచన్ను              (6170)
విరిగుత్తులే నాకు వేడుకయనినఁ
గడివాని తీఁపులు గలుగు నెమ్మోవి
పడఁతి యొక్కతెదొండ పండుచేనొసఁగ
బింబమే నొల్లనో పికవాణి యధర
బింబమిమ్మని చేరఁ బిలిచెఁ గృష్ణుండు
మఱికొన్ని యెడలనే మఱియున్న చిఱుత
యుఱుతలఁ దఱుముచు నువిదలొండొరులు
ఇత్తమా శౌరికి నిత్తమాలములు
హత్తియా పికముల నందందబట్టి
నాగకేసరమేల నాగకేసరుగ                   (6180)
నీగు బాగులుమాని యీఁగదే యమ్మ
యతిసౌరభంబైన యతిసౌరభంబు
తతిపూచెఁ గంటిరే తరళాయతాక్షి
నాగేంద్రగమన పున్నాగంబు సుమము
లాగడంబులు మాని యందికోఁ గదరె
దవనంబు ఘనశారద వనంబు చూడ
దవళాక్షిమైఁ జల్లఁ దావిచల్లెడిని
నని యిట్లు చతురవాక్య ప్రౌఢి నెఱయ
వనకేళి సల్పి జీవనకేళి సల్పఁ
దలపోయ శౌరి వైదర్భియాదిగను                 (6190)
గలకలకంఠులు కదిసి వేనడువ
నాకీర్ణ కోకిలకానీక పుండఁ
రీకవర్గముఁ జంచరీక వర్గమును
నమల కారండవ హంస గాంగేయ
కమల విస్ఫూర్తియంగముల విస్ఫూర్తి
తావిజొంపములతో దరులఁ జానొందు
మావుల వెడవిల్తు మావులు గలిగి
వర కేకి పిక మధువర నినాదములఁ
గరమొప్పుడున్నట్టి కమలాప్త తనయఁ
జేరి బిత్తరివగ జిలుగు పుట్టముల               (6200)
సారసలోచనల్సవరింప హరియు
వాలారుచుంగు క్రేవలనాడ మడుపు
తాళిగోణంబు వింతలుమీఱఁ గట్టి
మంచు నీరును గుంకుమము మేళవించి
నించినయొక మంచి నేత్రంబు పూని
సుకుమారముగఁ గళ సోఁకంగనొక్క
సకియమెఱుంగారు చనుదోయిలైవ
నానలోనాన నానాగేంద్ర యాన
దానవారికిని హస్తము మాఁటుఁ జేసి
చొక్కపుతావులఁ జొక్కవేరొక్క                (6210)
లక్కకుప్పియవైచి లాఁగించి మఱియు
ఘనసార మృగమద ఘనసారజలము
కనక శృంగముల వేడ్కలనించి సతులు
జలజాక్షుమైఁ జల్లి చల్లించికొనుచు
నలరుగుత్తులవేఁటు లాడుచు మఱియు
నలినాక్షుతోఁగూడ నలినలోచనలు
కలయ వసంతమీగలి నాడియాడి
కుంకుమపంక సంకుమద మృగాంగ
సంకులాంబువుల నచ్చటఁ దొప్పఁదోఁగి
యలపెల్లఁదీర నాఊమున నాయమున            (6220)
జలకేళి మనమింక సవరింతమనుచుఁ
గిసలయాధరలుకే కిసలనాదరులు
నసమానగతుల రాయంచలఁ బట్టి
సారసంబులఁ బట్టి సరసజానొందు
సారసంబులఁ బోఁపి సరసమాడఁగను
నహు కరేణిలతోడ భద్రకుంజరము
విహరించుగతి శౌరి విహరింపఁ దొణఁగె
కమనీయగతిఁ దరంగంబులు సాఁచి
రమణీయ రమణుల రాసిపోనీక
యొఱపులఁ దిట్టుచు నోలఁ బెట్టుచును               (6230)
దఱుమఁ బెట్టుచు వడిఁదరులు మెట్టుచును
నరలి నారాయణ శబ్దార్థమనిన
నరులకుఁ దెలుపు చందముగ శోభిలఁగ
నొకలేమఁ గని యొకానొక మోహనాంగి
చికిరి నవ్వులఁ జేరి చేయి బట్టినను
జేలఁ గట్టఁగ నన్ను సెలసి పట్టెదవు
మోలమో యిదిమంద మేలమోయనుచు
మెండుతుమ్మెదలతో మేకులు జేయు
పుందరీకములన పూఁ బోణివైవఁ
దరుణులు మెచ్చ నాతరళాక్షి వెనుక                (6240)
మరలఁ దామరలఁ దామరలవైచినను
వెండియు నీలాహి వేణులుద్దండ
నొండొరుల్దమలోన నుద్దించికొనుచు
జడియ కుంచలను గొంచలను గిట్టుచును
నడిచి మీనముల ఫేనములఁ బట్టుచును
దొడరి చెందొవల కందువుల వైచుచును
గడిఁగి చక్రముల చక్రములఁ బోఁపుచును
అలమోముదమ్ముల కచటితమ్ములకు
నెలకొన్ననగవు వెన్నెల వింతలనఁగఁ
నలకభృంగములకు నచటిభృంగమ్మ                   (6250)
లలవిమీరిన మ్రోఁత లవియెవింతనఁగఁ
జనుజక్కవలకు నచ్చటి జక్కవలకు
ననయంబుతాయని యదియెవింతనఁగ
నొప్పునంగములతో నొప్పు లతాంగ
లప్పంకజాక్షులా యమునలో వెడలి
చుట్టు బవంతులఁ జూపట్టు పట్టు
పుట్తముల్గట్టి యొప్పుగనుఁగైసేయఁ
గనకాంబరుండు గనకాంబరాది
ఘనతర శృంగార కలితుఁడై యపుడు
కందలామంజక కుటజ పున్నాగ                         (6260)
నందదిందిందిర నలిన గుచ్ఛముల
ఆవేళకాలాంత రాంతరంబునకు
కుంతీతనూజు దోడ్కొని శౌరియరిగి
.......................
పసిఁడి కుందలమాఱు పఱచు పాలిండ్లు
కుసుమాంగి యీర్తు చెక్కులడాలు మెఱయ
సలలితరేఖఁ గంచము పట్లు చేసి
వలిపె దుప్పటి నిజావదమీఁదఁ బఱచి                 (6270)
నిగనిగమనెడు వన్నియల గిన్నియలఁ
దగఁ గ్రమం బెఱిఁగి చెంతలఁ బాదుపఱచి
యంబళ విరళంబులకు నూత్నరత్న
కంబళములఁ బొందుగానంద పఱచి
యాయెడ హరిఁ జేరి యారగింపంగ
నాయత్తమనుఁడుఁ గంజాయతాక్షుండు
ఉరుతరంబైన వేఱొక్క పాత్రమున
సరస మారుతజన్ము సహజన్మునునిచి
తన పట్టమహిషులుఁ దాను నచ్చోట
నొనర నాసీనుఁడై యుండె నుండుటయుఁ                  (6280)
దెలిఱెక్కపులుఁగులఁ దెగడెడునడల
గల సతులాత్రముల్గరములఁ దాల్చి
కంకణ ఝణఝణత్కారముల్వివిధ
కింకిణి కిణకిణత్కృతులతో బొఱయ
పొడవడిరాలుచుఁ బొదలిన రుచులు
గడుఁ బ్రకాశముగల కలవంతకములు
ముప్పిరి సంభారముల మించినేఁతఁ
జొప్పిల వగ్గళించిన తాళిదములు
పరిపక్వమై దోరబాఱికన్నులకు
నురుదైన తురుఁగులు నప్పడంబులును             (6290)
నటులైన బేడల పగిదినేయొప్పు
పటుతర మృదు రూపముల సూపములుఁ
గ్రమము తప్పక పచ్చగందకతెచ్చి
యమృతోపమానంబులైన రాజాన్నములను
నంబుజ మోదంబులై నవకుంకు
మాంబుధారల రీతులైన నేతులును
మరిచ జీరక కొత్తుమరి మిరియముల
మెఱయుచు రుచులచేమించు చేరులును               (6300)
దిరమైన యొప్పలఁ దేరుచు దేవ
పరమాన్నముల సజ్జ పరమాన్నములును
జలలగాబూపు వాసనగట్టి తెచ్చి
వల్లగట్టిన రసావళ్లు నంబళ్లు
నిరవైన చవినోట నిడినంతతోన
కరుఁగునో యననొప్పు కజ్జాయములును
గడలేని రుచుల మీఁగడ పెరుంగులను
........................
రవరవ గానుప్పు రవగూటి సొంటి
లవయుక్తమైన చల్లని మజ్జిగయును             (6310)
నెడనీరు నెడనెడ నింపుసొంపైన
కుడినీరు వేరుసఁజేకొనుచు వడ్డింప
సరసిజాక్షులుఁ దాను సరసిజాక్షుండు
సరసభావముల నీసరణి భుజింప
నంబుజ శశివాసితాంబుల జీవ
నంబుచేఁజే మజ్జనంబు గావించి
గారవంబున సారకర్పూర పూర
చారు వీటికలెల్ల జనులకు నొసఁగి
యొకకొంత తడవందునురు సౌఖ్యకేళి
వికచాబ్జముఖులతో విహరించియంత              (6320)
కమలారి బింబరాగంబుమై పసలు
తెమలించు నిండు చంద్రిక దట్టిగట్టి
శ్రీరామచంద్రుని చెలువు దీపింప
నారూఢ కోదండుఁడై ప్రకాశించి
సకలసైన్యంబు నచ్చటనుంచి పార్థుఁ
డొక్కఁడు దానొక్కఁడు వేఱొకచోటి కరిగి
(భ్రమకము)
వరకు తాల నవనవ నీలతాకురవ
కరక సారస కనక సరసాకరక
కలదర వీరక కరవీర దలక
కలకద వాసి కకసి వాసిదలక              (6330)
తరుముక్య వివిధ లతావితానములఁ
గరమొప్పు నొక మహాగహనంబు సొచ్చి
కరిణుల హరిణులఁ గరుల సూకరుల
శరభ శార్ధూల పుంజములఁ జెండుచును
లీలవైఁ గన్నియలేళ్లఁ బూరెళ్లఁ
దోలిపోనీయకయే దులను గైదులను
వడిసూడి పట్టి యవ్వలను గవ్వలను
గడపుచువేఁట నీ క్రియఁ జల్పు వేళఁ
దఱచైన పికిలి పూదందలనొప్పు
నొఱయు గుబ్బలలోడ నొఱయుచునుండ         (6340)
నొఱపులు చిల్కు బిట్టుల్కు కన్గొనలఁ
జిఱుత వెన్నల తేట చిందఁ గన్గొనుచు
పుప్పొడిపొడల యోపుల చన్నుఁగవలు
గప్పనేరక శౌరిఁ గన్గొను వేడ్క
సమరంద గణగణ సంశోభితాధ
రములపై దంతగౌరత తేజరిలఁగఁ
గోకిలములు కేరిగొణఁగు చందమునఁ
బికము చందముమాట బిల్చుచెంచెతలు
కందర్పునకు నాది కందర్పుఁ డగుచు
ముందరనున్న యమ్మురవైరిఁ జూచి                   (6350)
మదకరి మద సంకుమద మృగమదము
లుదుటైన డేగలనోరణంబులును
గానుకలొనరింపఁ గైకొని వేడ్క
లానవేపిన్నపాయమున నాయమున
దరులనాపూరి నెత్తముల మొత్తముల
గరిమ గోగణములఁ గాచుచందములఁ
గ్రీడికిఁ దెల్పుడు గ్రీడింప శంప
జాడల నన్నదీ జలమధ్యమునను
శశికాంత శిలమీఁద శశికాంతమించి
శశిబింబ ముఖియోర్తు సరసభావముల            (6360)
హరిమూల ములనప్వునవి పంక్తి నెఱియు
నరిపదాధిక్యంబు నలరెడుతురుము
జలజంబు తెగబేడ సలబెళుకులును
గలువల సోఁగయుఁ గలకన్నుఁ దోయి
యమరెడువట్రువ యందంబు మెఱుఁగు
కమలంబు తావియుఁ గలుగకమ్మోము
తలిరుమై జిగికి పంచదారలో మేలు
కలిత బింబము కెంపుఁ గలిగినమోది
పూఁ గొమ్మబిగి బిసముల జిగితేఁత
తీగెల సొబగు వర్తిల్లు బాహులును                (6370)
గొందల పొడవు పూగుత్తుల మురువు
మిండ జక్కవ నీటు మెఱయు పాలిండ్లు
సైకతముల నవ్వు చక్రంబు బటువు
నాకేభ మస్తకోన్నతిగల పిఱుఁదు
కరితుండముల తీరు కరభంబు బాగువి
సరస రంభలనిగ్గు సవరించుతొడలు
కమలకోమలతాలాక్షారక్తిమంబు
విమల కూర్మాకృతివెలయు పాదములుఁ
గలిగి యాకలశాబ్ధికన్య చందమున
విలసిల్లుచుండునా వికసాబ్జనేత్రఁ              (6380)
గని శౌరి గోరిచొక్కక్కఁగ భావభావ
మనువొందఁ దెలిసి యయ్యమరేంద్ర సుతుఁడు
కమ్మవిల్తుని తల్లిగతినున్న కొమ్మ
యమ్మ నీవెవ్వతెవనిన నాచెలువ

(తరువాయి భాగము "చతుర్థ  పట్టమహిషీ - శ్రీకాళిందీదేవి వివాహ వర్ణనము")

Tuesday, June 7, 2016

ఆంధ్రనామ సంగ్రహము - 3

సీ. వడిగలజింకతత్తడి నెక్కు నెఱరౌతు, మేటిపాములమేఁత నీటితాత
యొడలితాల్పులపిండుకుసురగు బలియుండు, సోకుదయ్యము మింటిచూలి గాలి
కరువలి తెమ్మెర గాడ్పు పయ్యర యొంటి, మ్రాకులపెనుముప్పు మబ్బువిప్పు
సుతటివీవులఁబుట్టు సుడిగొట్టు చలినట్టు, బక్కవారల పెనుబాద యీఁద
తే. అబ్బురపుఁదియ్యవిలుకాని నిబ్బరంపు
దెబ్బపోరుల నలయిక ప్రబ్బుబొంట్ల
గబ్బిగుబ్బలచెమటల యుబ్బడంచు
గబ్బినాఁ జను మారుతాఖ్యలు (మహేశా)      (22)

క. మరుదాఖ్య లొప్పుచుండును
ధర వినుచూలి యన సోఁకుదయ్య మనం బ
య్యొర యన గొ ట్టని నీఁ దనఁ
గరువలి యనఁ దెమ్మె రనఁగ గాలి యనంగన్       (23)


టీ. వడిగలజింకతత్తడినెక్కునెఱరౌతు= వేహ్గముగల లేడి వాహనమునెక్కు నేర్పరి. మేటిపాములమేత= శ్రేష్ఠములగు పాములకు ఆహారమైనవాడు, నీటితాత= ఉదకములకు తాత, బడలితాల్పులపిండు కుసురగు బలియుండు= దేహధారులకు ప్రాణమైన బలిమిగలవాడు, సోఁకుదయ్యము=స్పర్శగుణము కలవాడు, మింటిచూలి= ఆకాశంబున పుట్టినవాడు, గాలి, కరువలి, తెమ్మెర, గాడ్పు, పయ్యర, ఒంటిమ్రాకుల పెనుముప్పు= ఒంటరిగా ఉన్న చెట్లకు మిక్కిలి బాధ కలిగించునది, మబ్బునిప్పు= మబ్బులను చెదరగొట్టునది, సురటివీవులబుట్టు= సురటి వీచుటచే పుట్టినది, సుడిగొట్టు= గుండ్రముగా వీచునది, చలినట్టు= శీతమునకు ఉనికిపట్టయినది, బక్కవారల పెనుబాధ= కృశించినవారికి మిక్కిలి బాధాకరుడు, ఈడ, అబ్బురపుఁదియ్యవిలుకాని నిబ్బరంపు దెబ్బపోరుల నలయిక ప్రబ్బుబోంట్ల గబ్బిగుబ్బల చెమటల యుబ్బడగించుగబ్బి= ఆశ్చర్యకరములై మన్మధుని బాణముల ప్రహారమువలన నలతనొందిన యువతులయొక్క గొప్పస్తనములమీది చమట పోగొట్టు నేర్పరి, వినుచూలి=ఆకాశమున పుట్టిన దేవుడు, గొట్టు, ఈ 21 యును గాలికి పేర్లు.

క. ముక్కంటియనుఁగుఁజెలి వడ
చక్కేలిక చాగకాఁడు జక్కులదొర బల్
రొక్కమెకిమీఁడు మానిసి
నెక్కెడువాఁ డనఁగ జను ధనేశుం (డభవా)         (24)

టీ. ముక్కంటియనుఁగుఁజెలి= ఈశ్వరునికి బ్రాణస్నేహితుడు, వడచక్కేలిక= ఉత్తరదిక్కి నేలెడి ప్రభువు, చా(తే)గకాడు= ధనము ఇచ్చేవాడు, జక్కులదొర= యక్షులకు రాజు, బల్ రొక్కమెకిమీడు= ఎక్కువ కలిమికి రాజు, మానిసి నెక్కెడువాడు= నరవాహనుడు, అను ఈ 6 ను కుబేరునికి నామములు.

క. విడిముడి గల వేలుపుచెలి
జడముడిజంగంబు గడదెసం గాపరి యౌ
యెడయండు పాఁపతొడవుల
నిడియెడివే ల్పనఁగ నొప్పు నీశానుఁ డిలన్         (25)

టీ. విడిముడిగల వేలుపుచెలి = రొక్కముగల వేల్పునకు (కుబేరునకు) మిత్రుడు, జడముడిజంగంబు= జడలను దాల్చిన బిచ్చగాడు, కడదేశగాపరియౌ యడయండు= కడపటి దిక్కగు ఈశాన్య దిక్కునేలెడు ప్రభువు, పాప తొడవుల నిడియెడివేలుపు= నాగభూషణు డగు దేవుడు - ఈ 4 ను ఈశానుని పేర్లు

క. దేవాలయాహ్వయంబులు
కోవెల యన దేవళంబు గుడి నా వెలయున్
దేవ ళ్ళన జేజేలనఁ
గా వేలుపు లనఁగ వెలయుఁ గ్రతుభుగభిఖ్యల్     (26)

టీ. కోవెల, దేవళంబు, గుడి, ఈ మూడును దేవాలయములకు పేర్లు. దేవళ్లు, జేజేలు, వేల్పులు అను ఈ 3 ను దేవతలకు పేర్లు

ఆ. క్షితిని బేళ్ళు దనరు సీద్రంపుఁబెద్ద బల్
పాఁపఱేఁడు వెన్ను పానుపనఁగఁ
బుడమితాలు పనఁగఁ దడవులనిడుపఁడు
చిలువఱెఁ డనంగ శేషునకు                 (27)

టీ. సీద్రంపుఁబెద్ద=కుబుసముగల గొప్పవాడు, బల్పాపఱేడు= పాములపెద్దలకు పెద్దదైన పాము, వెన్నుపానుపు = విష్ణువుయొక్క పానుపైనవాడు, పుడమితాలుపు= భూమిని మోయువాడు, తడవులనిడుపడు = చిరకాలజీవి, చిలువఱేడు=పాపరాజు,-- ఈ 6 ను ఆదిశేషునకు పేర్లు.

క. మర్రునయ్యతేజి పులుఁగుల
దొర పాములవేఁటకాఁడు తూరుపునా డేల్
దొరబువ్వఁ గొన్నలావరి
గరుటామంతుఁ డన నొప్పు గరుడుం (డభవా)       (28)

టీ. మరునయ్యతేజి=మన్మథునితండ్రియగు విష్ణునకు వాహనము, పులుగులదొర=పక్షింద్రుడు, పాములవేటకాడు= పన్నగశత్రువు, తూరుపునాడేలుదొరబువ్వగొన్నవావరి= పూర్వదిశను పాలించు దేవుడగు నింద్రుని ఆహారం అయిన అమృతం తెచ్చిన బలవంతుడు, గరుటామంతుడు - ఈ 5 ను గరుత్మంతుని పేర్లు.

ఆ. నల్లవలువతాల్పు తెల్లనిమైదంట
వెన్నదొంగయన్న వెఱ్ఱినీళ్ల
మేలువాఁడు దుక్కివాలుదాలుపు దాటి
పడగవాఁ డనంగ బలుఁడు (రుద్ర)              (29)

టీ. నల్లవలువతాల్పు= నల్లనిబట్ట దాల్చినవాడు, తెల్లనిమైదంట= తెల్లని దేహము గల్గిన దిట్ట, వెన్నదొంగయన్న= కృష్ణునికి అన్న, వెఱ్ఱినీళ్లమేలువాడు= మధ్యపానము నందాసక్తి కలవాడు, దుక్కివాలుదాలుపు= నాగలి ఆయుధముగా కలవాడు, తాటిపడగవాడు - ఈ 6 ను బలరామునికి పేర్లు

క. వడముడి యనఁగా గాడుపు
కొడుకన నివి రెండు బేళ్ళగున్ భీమునకుం
బుడమిం గఱ్ఱి యనంగ
వ్వడి యన వివ్వచ్చుఁ డనఁగ వాసవి (యీశా)        (30)

టీ. వడముడి, గాడుపుకొడుకు=వాయుపుత్రుడు - ఈరెండును భీమునికి పేరులు, కఱ్ఱి, కవ్వడి=రెండుచేతులతో బాణప్రయోగము చేయువాడు, వివ్వచ్చుడు (భీభత్స శబ్ధభవము) -

ఈమూడును అర్జునునికి పేర్లు.

తే. వేలుపులత్రోవ యుప్పర వీదు యాక
సంబు విను విన్ను మిను మిన్ను చదలు నింగి
దివి మొయిలుదారి చుక్కలతెరువు బయలు
గాడ్పుతం డ్రన నభ మొప్పు (గరళకంఠ)      (31)

టీ. వేలుపులత్రోవ= దేవతలు సంచరించు మార్గము, ఉప్పరవీధి= పైనుండుమార్గము, ఆకసంబు (ఆకాశ శబ్ధభవము), విను విన్ను, మిను, మిన్ను, చదలు, నింగి, దివి, మొయిలుదారి=మేఘ మార్గము, చుక్కలతెరువు= నక్షత్ర మార్గము, బయలు, గాడ్పుతండ్రి= వాయువు తండ్రి = ఈ 14 ను ఆకశమునకు పేర్లు

తే. వెలయు ధరణిఁ జతుర్దశల్ నలుఁగడ లన
నలరు దచ్చికడ లన దిశాష్టకంబు
దనరు నీరైదుకడలు నా దశదిశలును
(మౌళి ధృతగంగ యంగజ మదవిభంగ)        (32)

టీ. నలుఁగడలు=నాలుగు దిక్కులకు పేరు, దచ్చికడలు= ఎనిమిది దిక్కులకు పేరు, ఈరైదికడలు (ఈరు=రెండు, ఐదులు=పది) పది దిక్కులకు పేరు

ఆ. తాటిసిడమువాని తల్మి కూఁతురిబిడ్డ
వెన్ను నడుగుపాప మిన్నువాఁక
వేల్పుటేఱు గడలి వెలఁదుక ముత్త్రోవ
ద్రిమ్మ రనఁగ నొప్పు (దివిజగంగ)            (33)

టీ. తాటిసిడమువానితల్లి= తాలధ్వజుడగు భీష్ముని తల్లి, కూఁతురిబిడ్డ= తనకూతురగు లక్ష్మికి కూతురు, వెన్నునడుగుపాప= విష్ణుపాదమున పుట్టిన చిన్నది, మిన్నువాఁక= ఆకశమునందు పాఱునది, వేల్పుటేఱు= దేవతల నది, కడలివెలఁదుక= సముద్రుని భార్య, ముత్త్రోవద్రిమ్మరి= మూడుత్రోవలుగా పాఱు నది, త్రిపథగ- ఈ ఏడును గంగానదికి పేర్లు.

తే. వేలుపులగౌరు చౌదంతి వెల్లయేనుఁ
గనఁగ నైరావతంబున కాఖ్యలమరు
వేల్పుదొరతేజి యనఁగను వెల్లగుఱ్ఱ
మడఁగ నుచ్చైశ్రవం బొప్పు నంబికేశ      (34)

టీ. వేలుపులగౌరు= దేవతల ఏనుగు, చౌదంతి= నాలుగు దంతములు గలది, వెల్లయేనుఁగు = తెల్ల యేనుగు -- ఈ మూడును ఐరావతమునకు పేర్లు. వేల్పుదొరతేజి= దేవేంద్రుని వాహనమగు గుఱ్ఱము, వెల్లగుఱ్ఱము= తెల్లని గుఱ్ఱము, -- ఈ రెండును ఉచ్చైశ్శ్రవమునకు నామములు.

ఆ. పుడుకుఁదొడుకు వేలు పులగిడ్డి వెలిమొద
వనఁగఁ గామధేను వలరుచుండు
గల్పకంబు దనరు వేల్పుఁజెట్టీవుల
మ్రాను వెల్లమ్రాను నా (నుమేశ)             (35)

టీ. పుడుకుఁదొడుకు = కోర్ర్కుల నొసగునట్టి ఆవు, వేలుపులగిడ్డి= దేవతల ఆవు, వెలిమొదవు= తెల్లనియావు, -- ఈ మూడును కామధేనువునకు పేర్లు. వేల్పుజెట్టు = దేవతల వృక్షము, దెల్లమ్రాను= తెల్లని చెట్టు, ఈవులమ్రాను = కోరికెలను తీర్చెడి చెట్టు, -- ఈ మూడును కల్పవృక్షమునకు నామములు

ఆ. అవని గుడుసుకైదు వనఁగ వేయంచుల
కైదు వనఁగ జుట్టుఁ గైదు వనఁగ
బట్టువుఁగైదు వనఁగఁ బరఁగు సుదర్శన
చక్రమునకు బేళ్ళు (చంద్రమౌళి)                        (36)

టీ. గడుసుకైదువు= గుండ్రని ఆయుధము, వేయంచులకైదువు = వేయి మొనలుగల ఆయుధము, చుట్టుఁగైదువు = గుండ్రమైన ఆయుధము, బట్టువుఁగైదువు= దిట్టమైన ఆయుధము, -- ఈ నాలుగును విష్ణుచక్రమైన సుదర్శనము నకు పేర్లు.

ఆ. వలమురి యనఁ జుట్టు వాలుజో డనఁ గల్మి
కొమ్మమగనిబూర గొమ్మనంగఁ
దనరుఁ బాంచజన్యమునకు నభిఖ్యలు
(ధృతకురంగ ధవళ వృషతురంగ)                (37)

టీ. వలమురి = కుడితట్టుగ తిరిగి యుండూనది, చుట్టువాలుజోడు= సుదర్శనమునకు తోడైనది, కల్కికొమ్మమగనిబూరగొమ్ము= లక్ష్మి దేవి భర్త పూరించు వాద్య విశేషము -- అను ఈ 3 పాంచజన్యమనెడి శంఖమునకు పేర్లు.

తే. రిక్కలనఁ జుక్కలమగను ఋక్షములకు
నాఖ్యలై యొప్పుఁ దెఱఁగంటి యన్నులనఁగ
నచ్చర లనంగ వేలుపు మచ్చకంటు
లనఁగ సురకాంతలకు నాఖ్యలగు (గిరీశా)            (38)

టీ. రిక్కలు, చుక్కలు అని ఈ రెండును నక్షత్రములకు పేర్లు. తెఱఁగంటియన్నులు= అనిమిషస్త్రీలు, అచ్చరలు (అప్సర శబ్ధమునకు వికృతి) వేలుపుమచ్చకంతులు= దేవతల

స్త్రీలు, -- ఈ మూడును అప్సరసలకు పేర్లు.

తే. పవలు పగ లనఁ బేళ్లొప్పు దివమునకును
రాత్రిపే ళ్లొప్పు రే రేయి రాతి రనఁగ
వెలయుచుండును రేయెండ వెన్నె లనఁగఁ
జంద్రికకును సమాఖ్యలు (చంద్రమౌళి)          (39)

టీ. పవలు, పగలు -- ఈ రెండును దినమునకు పేర్లు, రే, రేయి, రాతిరి -- ఈ మూడును రాత్రికి పేర్లు, రేయెండ= రాత్రులందు కాయు ఎండ, వెన్నెల= తెల్లని చంద్రుడు గలది (వెలి+నెల) ఈ రెండును చంద్రకాంతికి పేర్లు.

క. మించు లన మెఱుపు లనఁగను        
జంచలలకుఁ బేళ్లు దనరు, జలధరములు రా
ణించుం బలుకంగ మొయి
ళ్లంచు మొగుళ్లంచు మబ్బులంచున్ (భర్గ)           (40)

టీ. మించులు, మెఱుపులు -- ఈ రెండును మెఱుపులకు పేర్లు. మొయిలు, మొగులు, మబ్బు -- ఈ మూడును మేఘములకు పేర్లు

క. తొలుచదువులు ప్రాఁజదువులు
దొలుమినుకులు ప్రామినుకులు దొలుపలుకులు ప్రాఁ
బలుకులు పెనుమినుకులు నా
వెలయున్ శ్రుతులకును బేళ్లు (విశ్వాధిపతీ)            (41)

టీ. తొలుచదువులు, ప్రాఁజదువులు, తొలిమినుకులు, ప్రామినుకులు, తొలిపలుకులు, ప్రాఁబలుకులు (ఈ ఆరు పదములకు "ఆదివాక్యము" లను అర్థము) పెనుమినుకులు= విస్తారవాక్యములు అని ఈ ఏడు ను వేదములకు పేర్లు.

క. ఇది దేవవర్గు దీనిం
జదివిన వ్రాసినను వినిన జనులకు నిత్యా
భ్యుదయంబు లొసఁగుచుండును
వదలక కాశీనివాసవాసుఁడు పేర్మిన్               (42)

ఈ దేవవర్గు నెవరు చదువుచున్నారో, ఎవరు వ్రాయుచున్నారో ఎవరు వినుచున్నారో వారికి కాశీవిశ్వేశ్వరుడు కరుణించి యెడతెగని సంపద లొసగును.

దేవవర్గు సమాప్తము
(తరువాయి భాగము "మానవవర్గు")

Thursday, June 2, 2016

ఆంధ్రనామ సంగ్రహము -2

తే. గట్లరాయనిపట్టి ముక్కంటివెలఁది
యేనుఁగులగొంగతత్తడి నెక్కుదంట
సామిసామేనిఁ జేకొన్న చాన జగము
తల్లి యన గౌరిపేళ్ళొప్పు (ధర నుమేశ)      (9)

తా. గట్లరాయనిపట్టి=పర్వతరాజగు హిమవంతుని కూతురు,   ముక్కంటివెలఁది=త్రినేత్రుని భార్య, ఏనుఁగులగొంగతత్తడి నెక్కుదంట= ఏనుగులకు విరోధియైన సింహమునెక్కెడి ధీరురాలు,  సామిసామేనిఁ జేకొన్నచాన= ణర్తయొక్క యర్థాంగమును గ్రహించినయాడుది  (సామేను=సగముదేహము), జగముతల్లి=లోకముయొక్క తల్లి - అను ఈ 5 ను పార్వతికి పేళ్ళు.

తే. లచ్చి కలుములజవరాలు పచ్చవిల్తు
తల్లి కఱివేల్పునిల్లాలు తల్లితల్లి
కడలికూఁతురు సిరి లిబ్బిపదఁతి తమ్మి
యింటిగరితన శ్రీయొప్పు (మృగధరాంక)         (10)

తా. లక్ష్మి, కలుములజవరాలు=సంపదలుగల యాడుదు,  పచ్చవిల్తుతల్లి=మన్మధుని తల్లి, కఱివేల్పునిల్లాలు=నీలమేఘశ్యాముడైన విష్ణువుకు పత్ని,  తల్లితల్లి=తల్లియైన గంగకు తల్లి, కడలికూతురు= సముద్రుని కూతురు,  సిరి=శ్రీ, లిబ్బిపడతి=నిధులందుండు దేవత,  తమ్మియింటిగరిత=కమలానివాసిని యగునాడుది, అను ఈ 6 ను లక్ష్మికి నామములు

క. తలవాఁకిటను మెలంగెడి
పొలఁతుక పలుకుల వెలఁది పొత్తముముత్తో
నలువపడఁతి కలుములపై
దలికోడ లనంగఁ బరఁగు (ధర) వాణి (శివ)           (11)

తా. తలవాఁకిటను మెలంగెడుపొలఁతుక=శిరస్సునకు ద్వారమైన నోటియందు సంచరించెడి స్త్రీ, పలుకులవెలంది= వాక్కుల కధిదేవత యగు పడుచు, పొత్తము ముత్తో= పుస్తకములందు వెలయునట్టి ముత్తైదువ, నలువపడఁతి=బ్రహ్మదేవుని భార్య,  కలుములపైదలికోడలు=సంపదలకధిదేవతయైన లక్ష్మీదేవికి  కోడలు, ఈ 5 ను సరస్వతీదేవికి పేళ్ళు

సీ. ఇద్దరుతల్లుల ముద్దుబిడ్డఁడు పని, చెఱుపులదొర చేటచెవులవేల్పు
వంకరతొండంబు వాఁ డేనుఁగు మొగంబు, దేవర పాఁపజందెములమేటి
మ్రొక్కువారలపనుల్ చక్కఁజేసెడుసామి, గఱికపూజలమెచ్చు గబ్బివేల్పు
ముక్కంటిపండుల మెక్కెడితిండీండు, ముక్కంటిగారాబు ముద్దుపట్టి
ఆ. పెద్దకడుపువేల్పు పిళ్ళారికుడుముల
తిండికాఁడు కొక్కుతేజిరౌతు
గుజ్జువేలు పొంటికొమ్ముదేవర వెన
కయ్య యన వినాయకాక్య (లీశ)             (12)

తీ. యిద్దఱుతల్లులముద్దుబిడ్డఁడు=గంగాపార్వతుల కిద్దఱకుఁ ముద్దుల కొడుకు, పనిచెఱుపుల దొర=కార్యవిఘ్నముచేయు దేవుడు, చేటచెవులవేల్పు=చేటలవలె వెడల్పయిన చెవులుగల దేవుడు, వంకరతొడంబువాడు= వంకరగానుండు తొండంబు గలవాడు, ఏనుఁగు  మొగంబుదేవర=గజవక్త్రముగల దేవత, పాఁపజందెములమేటి=పాములే యజ్ఞోపవీతముగా దాల్చు ప్రభువు, మ్రొక్కువారలపనుల్ చక్కఁజేసెడు సామి=తన్ను కొల్చినవారి కార్యములను అనుకూలపరచు దేవుడు, గఱికపూజల మెచ్చు గబ్బివేల్పు=గరికపూజకు మెచ్చుకొనెడు  గొప్పదేవుడు, ముక్కంటిపండుల మెక్కెడుతిండిఁడు= తెంకాయలను  తినెడువాడు, ముక్కంటిగారాబు ముద్దుపట్టి=త్రినేత్రుడగు ఈశ్వరునికి  యిష్టుడగు కుమారుడు, పెద్దకడుపు వేలుపు = లంబోదరుడగు వేలుపు, పిళ్ళారి కుడుముల తిండికాడు= కుడుములను తినెడువాడు, కొక్కుతేజి రౌతు = మూషికవాహనము ఎక్కు దేవుడు, గుజ్జువేలుపు=పొట్టిదేవుడు, ఒంటికొమ్ముదేవర=ఒకదంతముగలదేవుడు, వెనకయ్య- ఈ 17 వినాయకుని పేళ్ళు

సీ. పెనుఁబాఁపకవణంబుఁ దినువారువంబురౌతు, గట్టుయేకిమీనిపట్టిపట్టి
ఱెల్లుచూ లార్గురు తల్లులకొమరుండు, గాడుపుసంగడి కానికొడుకు
పుంజుదాలుపు వేలుపులఱేనిదళవాయి, జంటముమ్మోముల దంటవేల్పు
కొంచగుబ్బలి వ్రక్కలించినబలుదిట్ట, రెండాఱుచేతుల దండిమగడు
తే. వేలుపులమూఁకపేరిటి వెలఁదిమగఁడు
వేల్పుగమికాఁడు వెనకయ్య వెనుకవాఁడు
కొమరుసా మన సేనాని కొమరుమిగులు
(విగతభవపాశ కాశీనివేశ యీశ)          (13)

టీ. పెనుబాఁపకవణంబుఁదినువారువమురౌతు= గొప్పసర్పములను  తినియెడి నెమ్మినెక్కు రౌతు, (మయూర వాహనుడు), గట్టులయెకిమీనిపట్టిపట్టి=పర్వతరాజపుత్రి యగుపార్వతికి పుత్రుడు, ఱెల్లుచూలు=ఱెల్లునందు పుట్టినవాడు, ఆర్గురుతల్లులకొమరుండు=షత్కృత్తికలకు పుట్టినవాడు, గాడుపుసంగడికాని కొడుకు = వాయు సఖుడగు అగ్నికి పుత్రుడు, పుంజుదెఆలుపు= కోడిపుంజు ధ్వజమునందు ధరించినవాడు, వేలుపులఱేని దళవాయి = ఇంద్రుని సేనాధిపతి, జంతముమ్మోములదంటవేల్పు= ఆఱుముఖములుగల దేవుడు, కొంచగుబ్బలి  వ్రక్కలించిన బలుదిట్ట=క్రౌంచపర్వతంబును పగులగొట్టిన బలవంతుడు, రెండాఱుచేతులదండిమగడు=పంద్రెండు చేతులుగల వీరపురుషుడు, వేలుపులమూకపేరిటివెలదిమగడు= దేవసేనయను కాంతకు భర్త, వేలుపుగమికాడు= దేవతల సేనాధిపతి, వెనకయ్యవెనుకవాడు= వినాయకుని తమ్ముడు, కొమరుసాము=కుమారస్వామి, ఈ 14 ను కుమార స్వామికి పేళ్ళు

సీ. అలరువిల్తుండు కన్నులవిల్తుఁడు గమ్మ, విలుకాఁడు చక్కెర వింటివాడు
చెఱకువిల్కాఁడు కెంజిగురులవిల్తుఁడు, వెడవిల్తుఁడును బచ్చవిల్తుఁడించు
విల్లుదాలుపు తుంట విలుకాఁడు తియ్యని, ల్కాఁడును జమిలిముక్కాలినారి
విలుకాఁడు చౌవంచ ములుకులుగలదంట, రాచిల్కనెక్కెడు రాయరౌతు
తే. మీనుమొసలిసిడంబుల మేటి చంద
మామయల్లుఁడు వలరాజు మరుడు లచ్చి
కొమరుఁ డనుపేళ్ళ నొప్పును గుసుమధ్న్వి
(విగతభవపాశ కాశీనివేశ యీశ)           (14)

టీ. అలరువిల్తుండు=పుష్పములు ధనుస్సుగా గలవాడు, కన్నులవిల్తుండు=కణుపుల ధనుస్సు గలవాడు, కమ్మ విలుకాడు =తియ్యనిధనుస్సు గలవాడు, చెక్కెరవింటివాడు=పంచదార నొసగు ధనస్సుగలవాడు, చెఱకువిలుకాడు= చెఱకుగడ ధనుస్సు ధరించువాడు, తుంటవిలుకాడు=చెఱకుతుంట విల్లుగాకలవాడు, తియ్యవిల్కాడు=తియ్యని విల్లు గలవాడు, కమిలిముక్కాలినారివిలుకాడు= ఆరుకాళ్ళుగల పురుహులు (తుమ్మెదలు) అల్లెత్రాడుగా గల ధనుస్సు గలవాడు, చౌవంచములుకు గలదంత= ఐదుబాణములుగలయోధుడు, రాచిల్కనెక్కెడురాయరౌతు= శ్రేష్ఠమగు చిలుక నెక్కెడు మేటివీరుడు, మీనుమొసలిసిడంబులమేటి=చేపలు మొసళ్ళు ధ్వజమునందు గల దిట్టరి, చందమామయల్లుడు= చంద్రునకు అల్లుడు, వలరాజు= ప్రేమలకు నధిపుడు, మరుడు, లచ్చికొమరుడు=లక్ష్మీదేవికి పుత్రుడు ఈ 18 ను మన్మధునకు పేళ్ళు

సీ. చలువలఱేఁడు వెన్నెలఱేఁడు రేఱేఁడు, జాబిల్లి రేవెల్గు చందమామ
తమ్ములపగవాఁడు కమ్మవిల్తునిమామ, కలువలఱేఁడు పాల్కడలిపట్టి
జక్కవకవిప్పు ముక్కంటితలపువ్వు, చుక్కలదొర ప్రొద్దుజోడుకోడె
తపసికన్పాప బిత్తరిజింకతాలుపు, కఱివేల్పుడాకన్ను కడలివెన్న
పంటపైరుల యెకిమీడు జంటదంట
చౌకములపాళ్ళ తెలిమిద్ద చలివెలుంగు
వేలుపులబువ్వ చీఁకటి వేరువిత్తు
నెల యనఁగఁ జంద్రు పేళ్ళొప్పు (నీలకంఠ)      (15)

టీ. చలువఱేడు=చల్లదనముగల రాజు, వెన్నెలరేడు = నిశానాథుడు, జాబిల్లి, రేవెల్గు=రాత్రియందు ప్రకాశించువాడు, చందమామ, తమ్ములపగవాడు=కమలకు విరోధి, కమ్మవిల్తునిమామ=మన్మధునికి మామ, కలువలఱేడు = ఉత్పలములకు రాజు, పాల్కడలిపట్టి=క్షీరసముద్రునిపుత్రుడు, జక్కవకవిప్పు=చక్రవాకమిధున బాగపరచువాడు, ముక్కంటితలపువ్వు= ఈశ్వరునికి శిరోభూషణమయినవాడు, చుక్కలదొర=నక్షత్రములకు రాజు, ప్రొద్దుజోడుకోడె = సూర్యునితో సమానుడు, తపసికన్పాప=అత్రిమునీంద్రిన్ని నేత్రమున ఉన్నవాడు బిత్తరిజింకతాలుపు= సొగసైన మృగంబు దాల్చినవాడు, కఱివేల్పుడకన్ను=విష్ణువుయొక్క ఎడమనేత్రము, కడలివెన్న=సముద్రమునందలి వెన్న, పంట పైరులయెకిమీడు=సస్యములకు రాజు, జంటదంటచౌకములపాళ్ళ తెలిముద్ద=పదునారు కళలుగల తెల్లనిబింబము(జంట=రెండు, దంట=రెండు, చౌకము=నాలుగు, రెండురెళ్ళు నాలుగు, నాల్గు నాల్గులు పదహారు), చలివెలుంగు=చల్లనికిరణములు గలవాడు, వేలుపులబువ్వ=దేవతలకాహారమైనవాడు, చీకటివేరువిత్తు=చీకటిని 
పోగొట్టువాడు, నెల, అని ఈ 24 ను చంద్రునికి పేళ్ళు.

సీ. వెన్నునివలకన్ను వేఁడివేలుపు ప్రొద్దు, తొవలరాయిడికాఁడు పవలుసేయు
వేలుపు పచ్చగుఱ్ఱాలవజీరుండు, వేడివెలుంగు రేవెల్గుజోడు
జంటాఱుమేనుల సామి చీఁకటిగొంగ, యెఱ్ఱనివేలుపు నివముసూడు
చదలుమానికము ప్రాఁ జదువులపెట్టియ, యేడుగుఱ్ఱములతేరెక్కుజోదు
మువ్వేలుపులయిక్కమ్రొక్కులదేవర, గాములఱేఁడు జక్కవలఱేఁడు
వేయిచేతులఱేఁడు వెలుఁగులయెకిమీఁడు, చెయువులసాకిరి చాయమగఁడు
తే. మింటితెరువరి తమ్మివాల్గంటిమగఁడు
పోరనీల్గెడు మొనగాండ్రు పోవుదారి
జగముచుట్టంబు జమునయ్య జగముకన్ను
నాఁగ సూర్యునిపేళ్ళొప్పు (నాగభూష)           (16)

టీ. వెన్నినువలకన్ను=విష్ణువుయొక్క కుడికన్నైనవాడు, వేడివేలుపు=వేడికి దేవుడు, ప్రొద్దు, తొవలరాయిడికాడు = కలువలకు విరోధి, పవ్చలుసేయువేలుపు=దినకరుడు, పచ్చగుఱ్ఱాలవజీరుండు= పచ్చగుఱ్ఱముల నెక్కెడిరౌతు, వేడివెలుంగు=వేడికిరణంబులు గలవాడు, రేవెల్గుజోడు= రాత్రియందు ప్రకాసించు చంద్రునకు సమానుడు, జంటాఱు మేనులసామి= ద్వాదశాత్ముడూ, చీకటిగొంగ=చీకటిని పోగొట్టు దేవుడు, ఎఱ్ఱనివేలుపు=ఎఱ్ఱని దేహముగలదేవుడు, ఇవముసూడు=మంచునకు శత్రువు, చదలుమానికము=ఆకాశమునకు రత్నము, ప్రాఁజదువులపెట్టియ = వేదముల కునికిపట్టు, ఏడుగుఱ్ఱములతేరెక్కుజోదు, మువ్వేలుపులయిక్క=త్రిమూర్తులకు దావరమైనవాడు, మ్రొక్కుల దేవర=నమస్కారములకు బ్రియుడయిన దేవుడు, గాములరేడు=గ్రహములకు రాజు, జక్కలువలఱేడు = చక్రవాకములకధిపతి, వేయిచేతులఱేడు=సహస్రకిరణుడు, వెలుగుల ఏకిమీడు=వెల్తురులకన్నిటికి ప్రభువు, చెయువులసాకిరి=కర్మలకు సాక్షీభూతుండు, చాయమగడు=ఛాయాదేవికి పెనిమిటి, మింటితెరువరి=ఆకాశమున తిరుగు బాటసారి, తమ్మివాల్గంటిమగడు=పద్మినియను కాంతకు నాథుడు, పోరనీల్గెడు మొనగాండ్రుపోవుదారి= యుద్ధమున చచ్చిన వీరులు స్వర్గలోకమునకు పోవుమార్గమైనవాడు, జగముచుట్టంబు=లోకబాంధవుడు, జమునయ్య=యమునకు తండ్రి, జగముకన్ను= లోకమునకు నేత్రము (ఈ 29 పేర్లు సూర్యునికి నామములు)

సీ. చట్టుపల్ దెగగట్లఁ గొట్టెడుజెట్టి నూ, ఱంచులవాలు చేమించుజోదు
దుగబొట్లపిఱిఁది యైదుకనుంగవలవేల్పు, పాఱుతపసియింటి పంచకోడి
యొడలిచూపొడయఁ డెక్కుడుమొగుల్ గలప్రోడ, నిక్కువీనులజిక్కి నెక్కురౌతు
తెల్లయేనుఁగు నెక్కి తిరిగెడుదొర తూర్పు, మాగానియేలెడు మణియకాఁడు
తే. జమిలిచౌవంచపదులు జన్నములు సేసి
నట్టివేలుపు సోమాసి పెట్టుఁజెట్టు
పొట్టితమ్ముఁడు గల్గిన యట్టివేల్పు
నాఁగ నింద్రునిపేళ్ళొప్పు (నాగభూష)             (17)

టీ. చట్టుపల్ దెగగట్లఁ గొట్టెడుజెట్టి=పర్వతముల ఱెక్కలను చేదించిన దిట్ట, నూఱంచులవాలుచేమించుజోదు= నూరంచులు గల వజ్రాయుధమును చేత దాల్చిన యోధుడు, దుగబొట్లపిఱిఁది యైదుకనుంగవలవేల్పు = సహస్త్రనేత్రుడు (దుగబొట్లపిఱిది యైదు= అనగా రెణ్దుసున్నాలు వెనుకగల అయిదు=500, వానికవలు=వాని జత 500x2=1000) పాఱుతాపసియింటిపంచకోడి= గౌతమునియాశ్రమమున కోడిరూపము ఎత్తినవాడు, ఒడలి చూపొడయడు =దేహమంతయు కన్నులు గల దొర, ఎక్కుడుమొగుల్ గలప్రోడ= మేఘములే వాహనములుగాగ నేర్పుకాడు, నిక్కువీనులజక్కి నెక్కురౌతు= నిక్కు చెవులవాహనమును ఎక్కునట్టి దిట్టరి, తెల్లయేనుఁగునెక్కి తిరిగెడు దొర= ఐరావతమను గజమునెక్కి సంచరించెడు ప్రభువు, తూర్పుమాగానియేలెడు మణియకాడు = తూర్పు దిక్కును పాలించెడి ఉద్యోగస్తుడు, జమిలిచౌవంచపదులు జన్నములుసేసినట్టి వేలుపు= నూఱు యాగములు చేసిన దేవుడు, (జమిలి=రెండు, చౌవంచ=ఐదు, రెండూఇదులు=పదు, పదిపదులు=నూఱు), సోమాసిపెట్టుజట్టు= సోమయాజులపాలిటి కల్పవృక్షము, పొట్టితమ్ముడు గల్గినయట్టివేల్పు= వామనుని తమ్మునిగా గలవాడు, అను ఈ 12 ఇంద్రునికి పేళ్ళు.

ఆ. నీరుపాప గాలినెచ్చెలి యన్నింటి
తిండికాఁడు కప్పుఁ దెరువుజాణ
యంటరానివేల్పు జంటమోములసామి
యగ్గి యనఁగ నొప్పు ననలుఁ (డీశ)            (18)

టీ. నీరుపాప=నీటియందు పుట్టిన బిడ్డడు, గాలినెచ్చెలి= గాలికి మిత్రుడు, అన్నింటితిండికాడు=సర్వభక్షకుడు, కప్పుదెరువు జాడ=నల్లని మార్గము కలవాడు (కృష్ణవర్మ), అంటరానివేల్పు=తాకుటకు వీలుపడనిదేవుడు, జంట మోముల సామి= రెండుముఖముల వేలుపు, అగ్గి, ఈ 7 ను అగ్నిహోత్రుని నామములు

తే. జమునసైదోడు పెతరులసామి జముఁడు
ప్రొద్దుకొమరుఁడు గుదెతాల్పు పోతుజిక్కి
నెక్కియాడెడుబలురౌతు దక్కిణంపు
సామి యన నంతకుం డొప్పు (శ్రీమహేశా)            (19)

టీ. జమునసైదోడు= యమునకు తోడబుట్టినవాడు, పెతరులసామి=పితృదేవతలకు ప్రభువు, జముఁడు= యముడు, ప్రొద్దుకొమరుఁడు=సూర్యుని కొడుకు, గుదెతాల్పు= గుదెను ధరించినవాడు, పోతుజక్కినెక్కి యాడెడు బలురౌతు= దున్నపోతునెక్కెడిబలముగల దిట్ట, దక్కిణంపుసామి=దక్షిణదిశ నేలువాడు, ఈ 7 ను యముని నామములు

ఆ. మూలఱేఁడు సోఁకుమూఁకలఱేఁడు రే
ద్రిమ్మరీఁడు పొలసు దిండిపోతు
రక్కసుండు నల్ల ద్రావువాఁ డనఁగను
నిరృతివేళ్ళు స్వ్ల్లు (నీలకంఠ)                  (20)

టీ. మూలఱేడు=నిరృతిమూలకు అధిపతి,  సోఁకుమూఁకలఱేఁడు=రాక్షసులసేనలకు రాజు, రేద్రిమ్మరీడు= రాత్రులందు తిరుగువాడు, పొలసుదిండిపోతు= మాంసమును దినువాడు, రక్కసుఁడు=రాక్షసుడు, నల్లద్రావువాఁడు = రక్తపానము చేయువాడు. ఈ 6 ను నిరృతికి పేళ్ళు.

ఆ. మేటినీరుచూలి మెయితాలుపులసామి
వల్లెత్రాడుదాల్పు నీళ్ళరాయఁ
డేటిబోఁటిమగల యెకిమీఁడు పడమటి
దొర యనంగ నొప్పు వరుణుఁ (డీశ)               (21)

టీ. మేటినీరుచూలిమెయితాలుపులసామి= విస్తారజలముగల సముద్రమునందు పుట్టిన దేహములుగల జలజంతువులకు వేలుపు, వల్లెత్రాడుతాల్పు= పాశమనెడు ఆయుధమును దాల్చినవాడు, నీళ్ళరాయడు= రసాధిపతి, ఏటిబోటిమగలయెకిమీడు= నదులకు భర్తలయిన సముద్రములకు రాజు, పడమటిదొర= పడమటిదిక్కు నేలెడు రాజు, ఈ 5 ను వరుణునికి పేళ్ళు. 

Wednesday, June 1, 2016

అష్టమహిషీ కల్యాణము - 16

పంచమాశ్వాసము
(శ్రీదేవి మహిమవర్ణన)
(ద్విపద)

అసమానలావణ్య యసమశరణ్య
బిసకాండసమబాహ బిసరుహగేహ
నిరుపమాలంకార నిత్యశృంగార                   (5580)
హరిభుజాంతరసంగ యనమేలుమంగ
యవధరింపుము దేవి యఖిలభూనాధ
కువలయసందోహ కువలయాహితుఁడు
చిన్మయాత్ముఁడ పరీక్షన్నరనాధుఁ
డున్నతోన్నత శుకయోగికిట్లనియె

2. ద్వితీయ పట్టమహిషీ
శ్రీ జాంబవతీదేవి వివాహ వర్ణన ప్రసంగము
------

వరరూపవతి జాంబవతి మొదలైన
తరుణుల నుత్పలదళవిలోచనల
నేరీతి వరియించె నిందిరానాధుఁ
డారీతి రీతిగా నానతిమ్మనుఁడు
మిత్రగోరూపాయ మిత్రుఁడైనట్టి                  (5590)
సత్రజితాఖ్యుండు శత్రుసూదనుఁడు
తపసు గుఱిఁచి ఘోరతపమొనరించి
తపన స్యమంతక తపముఁ గైకొనుచు
ధరణికేతెంచెను దరణినేఁడనుచుఁ
బురజనులెల్ల నబ్బురమంది చూడ
ద్వారకసొచ్చి మోదంబుతోఁ జక్ర
ధారియౌ యదుకులోద్ధారి నీక్షించి
ప్రణతులొనర్ప గోపాలపాలకుఁడు
మణిపీఠియందు సన్మానితుఁ జేసి
గుణివర్య యెచటఁ గైకొంతివీ దివ్య             (5600)
మణిచూడఁగ నభోమణికాంతి గలది
యిమ్మనుజులకెల్ల నిదియేలదక్కు
నిమ్మని యదుభర్తకిమ్మనియనినఁ
బకబక నవ్వి తప్పక చూచి శౌరి
నొకమాట మోమోట యుడిగి యిట్లనియె
నగములకేగి వానలఁ దొప్పఁ దోఁగి
చిగురుల నమలి మించిన యెండఁ గమరి
భానుచేఁ గొనియటు పటురత్నమొరుల
కీను బంగరుకుప్ప లీనునాయింట
నని దీనినీఁ గూడదని యింటికతడు                 (5610)
చనియె నమ్మణి విలాసమున నొక్కెడను
భూనాధ యతనితోఁ బుట్టు జితారి
సైనుఁడైనట్టి ప్రసేనుండు దాల్చి
సమకట్ల జల్లులస యోగమొనర
సమకట్టినట్టి యశ్వము నెక్కినిక్కి
రాజులు భటవీరరాజులుఁ గొలువ
వాజి దాఁటించి తీవ్రత వేఁటవెడలి
బాగైన యపరంజి పట్టేడల్నిగుడ
సాగి గుఱ్ఱనుగాఁగ జాగిలంబులును
గిరిగొన్నకైదు కక్కెరలఁ గొక్కరల              (5620)
జరగనీ యకపతఁ జాలుడేగలును
కాఁచిపుటంబిడి కనకంబు వెట్టి
తూఁచి కైకొన్నట్టి తోచిగాడులును
మువ్వల గిలగిల మొఱయ జాడించి
క్రొవ్వుననుప్పొంగు కొమరు సాళ్వములు
కనినంతనే కురంగముల సంఘముల
పెనుపడి చెండాడు పెనుబండిపులులు
సెలకట్టియలు గొప్ప జేవడంబులును
సిలకట్టియలు పెక్కు చిక్కులవలలు
పెనువిండ్లు సగము జాబిల్లియమ్ములును                  (5630)
ఘనములౌ కత్తులు కడిఁది తిత్తులును
బూని వేటరులు గబ్బులుమీఱి కదల
నెనాదులకుమున్నె యేగ నారాజు
కోల గాలవజాల కుంద ముకుంద
సాల బాలాంకోల జంబు కదంబ
తుంగ నారంగ బంధూక మధూక
తుంగ రంగత్తాళ ధూప నీపాట
తరులఁ బాఱెడు నేర్లదరుల శైలభ
కరులచే నొప్పారు కానసొత్తెంచి
మేఁటి రౌతులఁ జుట్టి మీటుగా నిలిపి               (5640)
వేటరులును దాను వేఁటాడఁ దెణఁగె
సారెకుఁ గోఱలు చప్పఱించుచును
దోరంబులైన పందులరోసి యేసి
పట్టెడ లెడలించి పచరించిచాయఁ
బట్టఁ గుక్కలదాని పైనుసకొలుపఁ
గవిసి యాయంబులు గఱచి విదిర్చి
తవిలి గొంతుల నల్లఁ ద్రావుచునుండఁ
బొదలఁ గ్రక్కదలఁ జోఁపుడు కొలచోప
నుదురి బిట్టెగసిన యుదిరికైదులును
లావులుగా సోఁగ లావులు నివిరి                      (5650)
కైవాలకుండుడే గలఁ బూఁచి లైవఁ
గ్రక్కున బాఱి ఱెక్కలమీఁద నెక్కి
యక్క పక్కియ చెక్కు నడియనొక్కుచును
గువ్వల వడిబట్టి గువ్వలైన
నవ్వుల కుందేళ్ల నాడేళ్ల లేళ్ల
చాయకమును మింటఁ జను సాళువములు
నాయెడ బోయని నార్చి పిల్చుటయు
భోరునదూరి తెప్పుననెత్తి దొత్తి
క్రూరత మెదడు ముక్కుల గ్రుచ్చిమింగ
గవులలోఁ బులులఁజే కత్తుల కడిమి               (5660)
నవలీలఁ బొడిచి సాహసములు నెఱపఁ
బొదలైన యొడలు నబ్బురమైననడలు
జిగిగొన్న పొడలికెం జాయలేఁ దొడలు
కలిగి మిక్కిలి చూడఁ గలిగిన దుప్పి
చెలుప మీక్షించి ప్రసేనుఁ డంకించి
పరివారమీదుప్పిఁ బరిమార్నవలదు
పరికింపుఁ డిదెదానిఁ బట్టిదెచ్చుటను
నని వారి వారించి యచ్చోటనునిచి
ఘనతర తనవారిఁ గైకొన్న మేగము
వలనెల్ల నివ్వలవ్వలగాఁగ నఱికి             (5670)
స్వ్లవింటి కోలయేసిన రీతిఁ గదలఁ
గ్రమ్మి యామృగ తీవ్రగతితోడఁ గూడ
సమ్మెట నటన పంచార మంటించి
యదరంటధేయని యార్వనావాజి
పద రవోద్ధుతరాజి బలువాజిఁ దోలి
చొచ్చిన చోట్లను జొచ్చిపోనీక
విచ్చల విడివడి వెన్నాడి పోయి
కరిఘటా నిటల సంఘటిత నఖాగ్ర
హరి కహకహ విరావాకులంబైన
కానలో నాదుప్పిఁ గానకతప్పి                    (5680)
నూని నీళ్లుల టెంకియున్న యత్తఱిని
నీరంధ్ర తరు లతా నికర మధ్యమున
నీరెండగాయుచు నీమణిఁ జూచి
గంహ్వారి ధరగుహ కడతెంచియొక్క
సింహ్వంబు నరనాధసింహుపై కెగసి
హరితోడఁ గూడంగ హరియించి మణియు
హరియించి యొకత్రోవ నరుగుచు నుండ
నాతత బలవంతుఁడగు జాంబవంతుఁ
డాతఱి సింహంబు నవనిపైఁ గెడపి
యామణిఁ గైసొని యలరి వేఁడుకల              (5690)
యామనితోయాడ నాత్మీయ గుహకుఁ
జనిరత్నమపుడు పచ్చనిత్రాట గ్రుచ్చి
తనపట్టి తోట్టిమీఁదటఁ గట్టెనంత
గగనేశుఁ డరిది దిక్కన్యక యఱుతఁ
దగిలించు రత్నంబు తాళిబొట్టనఁగఁ
జదురైన యఱసంజ జవ్వని చంటఁ
బొదవిన సిబ్బంపు పొడయో యనంగఁ
గొంచక దినయాంత్రికుండు సురల్మెచ్చఁ
బొంచివైచినగచ్చు బొమ్మరంబనఁగఁ
బచ్చమావుల రెండు పసగల కెంపు               (5700)
పచ్చనిచాయ లంబరమున నిగడఁ
గ్రుంకుడుకొండఁ ద్రొక్కుచు నపరాబ్ధిఁ
గ్రుంకి చీకట్లు ద్రిక్కులవేగుఁ జూడఁ
దుద భానుభాను విద్రుమ లతల్ లిష్ఠ
పదమును రెంటింట బలసెనోయనఁగ
సురిచిరంబేక కౌసుంభాంబరంబు
కరణి దిక్తటులు చూపట్టి నభ్రమునఁ
గడిఁది మున్నమృతంబు గరుడుండుగొనుచుఁ
గడువడిఁ జనఁగఁ దత్కలశంబు తొలఁకై
చెదరియాకసమునఁ జింది చూపట్టు                     (5710)
తుదలేని యమృతంపు తుంపురులనఁగ
వికసించు చేమంతి విరులచందమునఁ
బ్రకటంబులై కనుపట్టెఁ దారకలు
తేరిచి విరహి వీధినిగామరుండు
కోరి కట్టిన రసఘటికయోయనఁగఁ
గలువలుచెలఁగఁ జక్రంబులు దొలఁగ
వలరాజుకొసర జీవనజముల్గసరఁ
బొడలైన మించుల పొడపు గుబ్బలినిఁ
బొడసూపెనంత వేల్పుల మేఁతకుప్ప
కలికిరే రాఝు నక్షత్ర మాలికకుఁ                   (5720)
గొలికిపూసనఁగ వేగురుచుక్క పొడిచెఁ
గఱక చీఁకట్లను కరులమాయింపఁ
బఱతెంచు సింగంబు పగిదిఁ జూపట్టు
భానుండు సారుణభానుఁడై పొడిచె
సేనలారే యిప్రసేనుని వెదకి
కాకకేయిరవును గానకేతెంచి
తోన సత్రాజిత్తు విన్నవింపఁ
బొక్కి సొంపులు దక్కి పొదలు దుఃఖమునఁ
జిక్కితా నవివేకచిత్తుఁడై పలికె
బరమ మాయావి శ్రీపతి ప్రతిలేని                       (5730)
వరమణి యాదవవరుని కిమ్మన్నఁ
దమ్ముఁ గైకొనకున్నఁ దమ్మునిఁజంపింప
యమ్మణి శ్రీమణి హరియింపఁ బోలు
నన విని రోషించి యాదానవారి
తనవారిజనుల సత్రాజిత్తువారి
జొప్పున రమ్మని సోమకాసురుని
చొప్పెత్తు తలవరిచూడఁ జోద్యముగ
మునువాఁడుచను మార్గమును జూపికొనుచుఁ
జని వన మంజుకుంజముల పుంజముల
సరసఁ బ్రాణములు తేజము దక్కి స్రుక్కి              (5740)
ధరఁ ద్రెళ్ళియున్న సత్రాజిత్తు తమ్ముఁ
గనుఁ గొని యత్తురంగమును సింగమును
జనులకుఁ జూపఁ గేసరి నేలఁ గూల్చి
యెలుఁ గులఱేఁడు వోయిన తోవఁ బోవ
నలరు చీకటి రథంబగు బిలంబొకటి
నాలోనగనిఁ జాడ లరయంగఁ జూడ
లోలోనఁ గనువట్టె నివిచూడుఁ డనుచు
నల బలంబవునని యల బలంబులను
బిలము వాకిటఁ బెట్టి పీతాంబరుండు
నా మహాగుహ సొచ్చి నట నొక్క హేమ              (5750)
ధామ ధామంబురోధామ సద్మమున
నుదుటు మారునివాడి నొకముద్దులాడి
ముదురు గోయిల గ్రొల్చు మోహనంబలర
బంగారు గొలుసులు గట్టిపాలిండ్ల
ముంగిళ్ళుఁ గదలఁ దమ్ముఁడతంచు నూచి
జోలఁ బాడఁగఁ దొట్లఁ జొక్కుచు నవ్వు
బాలుచే పడుడుచు నూఁపఁగ మిట్టిపడుచుఁ
జక చక ద్యుతుల భాస్కర కరావళికిఁ
దుకతుక లొసఁగు బంధుర రత్నమపుడు
కొని వేడ్కనొడిఁ బెట్టుకొనినంతఁ జెంత          (5760)
వనితహాయని జాంబవంతుని బిలువ
పదవడి యా ఋక్షపతి రమాపతిని
గదిసి కోపాటోపకంఠుఁడై నిక్కి
శూలికిఁ గేలికి సురలకసురల
కౌలోను జొఱఁగరాదెట్లు జొచ్చితివి
అనుచు దర్పించి మిన్నగల గర్జించి
ఘనవృక్షమునవై వఁ గంసారి దాని
దనిమె భుజమును బంధురతరాహతిని
గనలి మేఘములీల గర్జించి పొంచి
పాణినాతఁడు చక్రపాణిమైవైవ                (5770)
జాణూరమర్ధి కంసధ్వంసి ముష్టి
నా ఋక్షపతి వక్షమపుడు తాటించె
నారూఢ జయధరుండగు ఋక్షవరుఁడు
హరిఁ ఘొట్టెనతను శ్రీహరిఱవ్వె నతఁడు
ధరణీశువైచె నాతని శౌరి యొడిసె
బహుగుగాగహన సంభరితోగ్ర సహజ
మహితారవంబులు మహిఁ బిక్కటిలఁగఁ
గరియును గరియు సాగరము సాగరము
హరియును హరియుఁ బూర్వాపరాగములు
పొదివిన కరణినేర్పునఁ బోరుసరణిఁ         (5780)
గదియు చందమున డగ్గఱిన యందమున
మల్లయుద్ధముననే మఱకయయ్యచ్ఛ
భల్లభర్తయుఁ బంచభల్ల కర్తయును
నిరువది యొకదినం బీరీతిఁ బోర
హరి ధృతతరకరాహతులకు జడిసి
వక్రారి వనశుక్ర వంచిత శుశ్ర
విక్రమధామ త్రివిక్రమ స్వామి
ప్రతిలేని గతి నిరువదియొక్కమాఱు
క్షితిప్రదక్షిణము సేసితినింతయలయఁ
గందువు వంక్తికంధరునితో మున్ను                        (5790)
బంధురగతి నెదుర్పడియునే జడియఁ
బరుఁడు గాఁడితఁడజ భవముఖులకును
బరుఁడై నయల పరాత్పరుఁడుగా నోపు
నని తలపోసి పద్మాక్షుని డాసి
వినతుఁడై భల్లూకవిభుఁడు కేల్మొగిచి

(గోమూత్రికాబంధము)

కమలేశ నరహరి ఖగరాజగమన
...........................
కరుణాకటాక్ష శ్రీకలితోరువక్ష
పరమయోగీశ హృత్పద్మ దినేశ
యపరాధి నపరాధి నని ప్రొక్కి స్రుక్కి                 (5800)
కృపణుఁడై శౌరికిఁ గృపబుట్టఁ బలికె
తమ్ములై మ్ర్ఱుఁగు ముత్యమ్ములై శోభి
తమ్ములై బెళికెడు తళుకుఁ గన్నులును
దామరై కళాలకా దామరై శీత
ధామరై శాంతి మెంతయునొప్పుమోము
గొప్పలై యొప్పుల కుప్పలపై పసిఁడి
తిప్పలై నిగ్గులు దేఱు పాలిండ్లు
సన్నమై మేఖలాసన్నమై గగన
మున్నమై నొప్పుచునున్న నెన్నడుము
చక్రమై సౌందర్యచక్రమై విసల                   (5810)
వక్రమై చెన్నొందు వలుద పిఱుందు
రంభలై మోహనారంభలై కాంతి
కుంభలై యొఱుపులు గుల్కునూరువులు
మించులై పవడంపు మించుతలిరుల
వంచులై యొప్పెడు చరణముల్గలిగి
మరుమోహనాస్త్రంబు మాడ్కిఁజెన్నొందు
తరళ తోయజనేత్రి తనదు సత్పుత్రి
వరరూపవతి జాంబవతి యనుకన్య
సిరికూర్మి మగనికిచ్చిన సంతసించి
మామనొప్పులు దీర్చి మన్నించి చంద                  (5820)
మామయర్మిలి బావ మహనీయ బిలము
యత్నంబు సమకూరెనని వేడ్క వెడలి
రత్నంబుఁ గామినీరత్నంబుఁ గొనుచు
ద్వారక సౌధాగ్ర తారకసొచ్చె
నా రమాపతిఁ జేరి యాదవోత్తములు
రవిదేరఁ గొన్న సారసరాజి రీతి
ధవళాంశుఁగన్న యుత్పలముల రీతి
గంటిమె కృష్ణులోఁగలఁ కలువీడఁ
గంటిమనుచు వేడుకలఁ జిక్కు చుండి
రరసి తద్వాసనలవియ చెప్పెడిని                  (5830)
సారసాంగి నడుమాక సంబౌటనట్టు
లరుదు మించిన సొమ్ములవియ చెప్పెడిని
............................
కామిని పిరుఁదు చక్రంబౌట నట్టు
లాముద్దు వట్రువు లలియె చెప్పెడిని
అని కొని యాడంగ యాదవువ్విప్ర
జనమును గీర్వాణజనము గీర్తింప
రామతో జయరమారామతోఁ గూడి                     (5840)
రామానుజుఁడు నగరము ప్రవేశించి
తనదు మాతకును దాతకును బ్రాతకును
వినతుఁడై సభలోన విభుదులు గొల్వ
నన్న సంగడినుండి హరి యింతచేసె
నన్న సత్రజిత్తు నటకురప్పించి
యకలంకుఁడగు శౌరియందఱు వినఁగ
సకలంకుడైన యజ్జనపాలు ననియె
బంధుడై కొండంత బలఁగంబులోన
నిందించి తేటికి నిర్నిమిత్తముగ
హరినాదు రత్నంబు హరియించె ననుచు                (5850)
సరిచుట్టములకెల్లఁ జాటి చెప్పితివి
అడుగు మివ్విధము నీయర్మిలి యనుజు
నడుగు ముందరిచొప్పు లరయుమీవారిఁ
గారులాడెడువారు కారుమీవార
లూరకమమునాడ నుచితమే నీకు
ననిమాని కొమ్ముకొమ్మని మీఁదవైచెఁ
బెనగొన్న సిగ్గుతో బెగడొంది యతఁడు
యోగివంద్యుని నీతి యుడిఁగి మిధ్యాభి
యోగిఁ జేసిన పాపయుక్తుండ నేను
నీపాటియని పారమెన్నంగ రాని                   (5860)
యీపాప మిఁకఁ బాపనెవ్వరు గలరు
అని వంతచింతయు నంతంతఁ బొదల
తన యింటికేగి నెంతయు నూహసేసి
యరయ సర్వ ద్రోహినైన వాక్రుచ్చి
శరణన్నఁగాఁచు నబ్జదళాక్షుఁ డనుచు
నీలంపు రంగులో నికరంపు కప్పు
బాలేందులోపల పసపట్టునొసలు
వలరాజువిండ్ల జీవాళముల్బొమలు
కలువలలోని చొక్కములు నేత్రములు
మెఱుఁగు కెంపులలోని మిసిమి పల్వరుస                 (5870)
చిఱుత వెన్నెలలోని చిక్కని నవ్వు
పసిఁడి సంపంగిలో పలిత్రాణనాస
రసముల చిగురు సారసము కెమ్మోవి
శ్రీకారములలోని చెల్వును వీను
లాకంజసమితి మోహనము నెమ్మోము
ఒసపరిసంకున యుసురుకంఠంబు
పసిఁడి తీవలమేలు పట్టు బాహువులు
మేఁటి జక్కవలలో మీటుచన్దోయి
తేఁటి దాఁటులమీఁది తేటనూగారు
గగనంబులోపలఁ గలమేనునడుము                      (5880)
జిగిమీఱు పులినంబు చెలువంబు పిఱుఁదు
మించు రంభలలోని మెఱుపులు తొడలు
మంచి తామరల మర్మములు పాదములు
నని మెచ్చఁదగు నవయువములనొప్పు

(తరువాతి భాగము "తృతీయ పట్టమహిషీ శ్రీ సత్యభామాదేవీ వివాహవర్ణన) ప్రసంగము"